display result search
- 373
- 1000
- 1000
- 1000
خصوصیات ممتاز ماه رمضان، بهره مندی از قرآن و درک عظمت آن – جلسه هفتم
سخنرانی آیت الله سید محمدمهدی میرباقری با موضوع خصوصیات ممتاز ماه رمضان، بهره مندی از قرآن و درک عظمت آن – جلسه هفتم، سال 1393
همراه داشتن و تلاوت قرآن اینها همه فضیلت خودش را دارد، ولی اگر بخواهیم از معارف قرآن بهره مند شویم این معارف جز نزد اهل بیت نزد کس دیگری نیست. البته آیات قرآن سه قسمند که قسم اول را عالم و جاهل می فهمند و قسم دوم را هم فقط کسانی می فهمند که سه خصوصیت داشته باشند و شرح صدر پیدا کرده باشند. قسم سوم هم مخصوص اهل بیت است که فقط اهل آن را می فهمند. اگر کسی بخواهد به معارف قرآن دست پیدا کند باید خودش را به اهل بیت پیوند بزند و به عهدی که با خدا بسته عمل کند...
شرط تعلم قرآن در معرفت به قرآن و نسبت آن با امام
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین و لعنت الله علی اعدائهم اجمعین. عرض کردیم که قرآن کتاب الهی و سفره گسترده ا از طرف خدای متعال هست که هر نوع رابطه مثبتی با او ثواب و فضلیت دارد، از جمله نگهداشتن قرآن همراه خود یا در منزل تا یادگیری و تعلم قرآن و تلاوت قرآن و فهم قرآن و عمل به آن، همه این ها دارای فضلیت است. این طور نیست که یکی از اینها فضیلت داشته باشد و بقیه فضیلت نداشته باشند. چون یاد گرفتن قرآن و فهم معارف قرآن ثواب دارد بجای تلاوت قرآن برویم معارف قرآن را یاد بگیریم این کار درست نیست. فهم معارف قرآن یک چیز است و تلاوت قرآن امر دیگری است که برای هر کدام در جای خودش باید فرصت گذاشت و از این کتاب الهی استفاده کرد.
منتهی تعلم قرآن و یاد گرفتن معارف و فهم قرآن و آن حقایقی که در قرآن بیان شده بهترین بهره مندی و فضیلت از قرآن است. اگر بخواهیم از معارف قرآن بهره مند شویم باید بدانیم که معارف این کتاب و حقایقش جز در نزد نبی اکرم و اهل بیت در نزد کس دیگری نیست گر چه یک مرحله ای از قرآن را دیگران هم ممکن است بفهمند، ولی حقایق قرآن جز نزد اهل بیت(ع) وجود ندارد، شاید دلالت بر این مطلب احتیاج به هیچ قرینه و استدلال دیگری نداشته باشد.
خدای متعال در قرآن به وجود مقدس نبی اکرم(ص) می فرماید: «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْک لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور»(ابراهیم/1) ما این کتاب را بر شما نازل کردیم تا شما مردم را بوسیله این کتاب از ظلمات به سمت نور بیرون ببریم. «بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى صِراطِ الْعَزیزِ الْحَمید»، به اذن پروردگاران آنها را به صراط الهی هدایت کنیم. کتاب بر پیامبر نازل شده و ایشان با این انوار کتاب ما را از ظلمات و از تاریکی های حقیقی که در این عالم هست به سمت نور هدایت می کنند.
در جای دیگر قرآن می فرماید: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِم»(نحل/44) مضمون آیه این است که این کتابی که بر شما نازل شده است این کتاب به سوی مردم نازل شده تا مردم دستشان به این کتاب برسد، همانطور که امام(ع) از عوالم بالا آمدند تا دست ما به امام برسد قرآن هم همینطور است قرآن از عالم بالا نازل شده، خدای متعال او را فرستاده تا ما از این قرآن استفاده کنیم، ولی به پیامبر می فرماید: «لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ»، آنچه که برای مردم نازل شده تو باید برای مردم بیان کنی.
خدای متعال می فرماید: «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتاب»(بقره/129)، نبی اکرم هم قرآن را بر ما تلاوت می کند هم تعلیم می کند. اگرچه ما می توانیم از آن استفاده کنیم، ولی خدای متعال پیامبر و اهل بیت را معلمان این کتاب قرا داده اند و ما باید از طریق آن ها به حقایق این کتاب برسیم؛ لذا خدای متعال در قرآن در مواضع متعددی بیان فرموده است که علوم قرآن نزد نبی اکرم و اهل بیتشان است.
خدای متعال می فرماید: «بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّنات»(عنکبوت/49)، قرآن سراسر آیات خداست این آیات الهی هم آیات بین و گویایی است، اما معنی بین بودنش این نیست که همه می فهمند، بلکه «فی صُدُورِ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْم»، ولی جای این آیات قرآن و آیات الهی در سینه کسانی است که خدای متعال به آن ها علم عطا کرده است. امام باقر (ع) در کافی فرمودند: در این آیه خدای متعال نفرموده قرآن بین دو جلد است، آیات قرآن بین دو جلد کتاب نیست. این قرآن که ما می خوانیم و بین دو جلد کتاب این یک مرتبه ای از قرآن است، ولی حقیقت قرآن، قرآن می فرماید: «فی صُدُورِ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْم»، جای قرآن در سینه کسانی است که خدا به آنها علم داده است. اگر ما بخواهیم قرآن را استفاده کنیم باید از قلب آنها حقیقت قرآن بر ما جاری شود و غیر اهل بیت کسی مدعی نیست که علوم و اسرار قرآن را بلد است؛ لذا در روایات به اشکال مختلف این معنی بیان شده است.
قرآن و سطوح معارف و طریق تعلم آن
از امیرالمؤمنین ع نقل شده است: «قَسَمَ کَلَامَهُ ثَلَاثَةَ أَقْسَام»(1)، خدای متعال کلام خودش را سه قسم کرده است «فَجَعَلَ قِسْماً مِنْهُ یَعْرِفُهُ الْعَالِمُ وَ الْجَاهِل»، یک قسمش را عالم و جاهل می فهمند هر کس عربی خوانده باشد و ادبیات عرب بلد باشد، اگر عربی هم نخوانده باشد ترجمه اش را بخواند می فهمد. «وَ قِسْماً لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا مَنْ صَفَا ذِهْنُهُ وَ لَطُفَ حِسُّهُ وَ صَحَّ تَمْیِیزُه»، قسم دیگر را نمی فهمند مگر این که سه تا خصوصیت پیدا کنند، «صَفَا ذِهْنُهُ»، صفای ذهن پیدا بکند، «وَ لَطُفَ حِسُّهُ»، لطافت حس پیدا کند، باید گوشش و سمعش لطیف بشود تا حقایق لطف به او برسد. «وَ صَحَّ تَمْیِیزُه»، و قدرت تشخیصش باید تصحیح شود.
اگر ترازویی که ما داریم ترازوی صحیحی نباشد وقت وزن اشتباه وزن می کند. خدای متعال به ما یک قدرت تمیزی داده تا آن قدرت تمیز ما درست نشود، این قسم معارف قرآن فهم نمی شود. بعد حضرت فرمودند: «مِمَّنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَام»،کسانی که خدای متعال به آنها شرح صدر داده و سنیه شان را گشاده کرده تا بتوانند تسلیم خدا شوند و اسلام را درک کنند و حقیقت دین الهی را بفهمند، اینها کسانی هستند که قسم دوم آیات قرآن را می فهمند. پس یک قسم را همه عالم و جاهل می فهمند این نازل ترین قسم از معارف قرآن است. یک قسم هم از معارف قرآن در پوشش است اگر انسان بخواهد آن را بفهمد باید به شرح صدر برسد تا شرح صدر به انسان داده نشده آن قسم از معارف فهم نمی شود. هر چه انسان تفسیر بخواند، استاد ببیند، آن قسم از قرآن فهم نمی شود بلکه باید سینه انسان گشاده شود و شرح صدر پیدا کند تا آن وقت بتواند این قسمت از حقایق قرآن را بفهمد.
تبیین حقیقت شرح صدر
از وجود مقدس رسول الله (ص) در این زمینه سوال شد که شرح صدر چیست؟ که خدای متعال می فرماید: «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلام»(انعام/125)، اگر خدای متعال اراده کند کسی را هدایت کند به او شرح صدر می دهد، حضرت در یک کلمه فرمودند: نورانیتی است که در قلب مؤمن وارد می شود و وقتی این نور وارد قلب مؤمن شد درهای قلب به سوی عالم غیب باز می شود. «شَرْحِ الصَّدْرِ مَا هُوَ فَقَالَ نُورٌ یَقْذِفُهُ اللَّهُ فِی قَلْبِ الْمُؤْمِنِ فَیَشْرَحُ صَدْرَهُ وَ یَنْفَسِح»(2)، یعنی یک نورانیتی وارد قلب مؤمن می شود وقتی این نور به قلب انسان رسید دریچه های قلب باز می شود و قلب شرح صدر پیدا می کند.
بعد از حضرت سوال کردند که این نورانیت قلب که شرح صدر است علامت هم دارد؟ حضرت فرمود سه تا علامت دارد، اگر در کسی این سه تا علامت بود معنایش این است شرح صدر پیدا کرده است و قلبش نورانی شده است و می تواند یک بخش از معارف قرآن را تلقی کند و یاد بگیرد، آن سه تا علامت هم این است: «التَّجَافِی عَنْ دَارِ الْغُرُور»، دل کندگی از دار فریب و دار دنیاست، کسی که دلش وابسته به دنیاست هنوز نورانی نشده و این دل شرح صدر پیدا نکرده است. اگر پنجره های قلب به روی عالم غیب باز شد علامتش این است که از عالم دنیا دل کنده می شود. فرض کنید طفلی که در رحم مادر هست اگرچشمش باز شود وعالم دنیا را ببیند دیگر از عالم رحم دل کنده می شود. اکر کسی چشمش باز شد و توانست عالم غیب و آخرت را ببیند او دیگر از دنیا دل کنده می شود.
لذا فرمودند اولین علامت علامت شرح صدر و نورانیت قلب تجافی و دل کندگی از دنیاست. در نماز جماعت اگر دیر برسید در رکعت دوم که امام تشهد می خواند می گویند روی پنجه هایتان بنشینید در حال ایستادن در حالی که دارید از زمین کنده می شوید به این حالت تجافی می گویند؛ یعنی حالتی که دارید از زمین کنده می شوید. فرمود: اگر کسی قلبش نورانی شد و شرح صدر پیدا کرد علامتش این است که تجافی از دنیا پیدا می کند.
علامت دوم شرح صدر این است که فرمود: «وَ الْإِنَابَةُ إِلَى دَارِ الْخُلُود»، متمایل به دار الخلود و دار آخرت می شود. اگر دیدید کسی قلبش متمایل به آخرت است و میل به آخرت دارد، متمایل به ماندن در دنیا نیست و مایل به رفتن در عالم آخرت است بدانید این شرح صدر پیدا کرده است.
استاد عزیزی در وصیت نامه شان نوشتند، همین طور که شما در کمربندی ها منتظر اتوبوس هستید و دنبال ماشین می دوید من از اول بلوغ ساک به دست دنبال مرگ می دوم. اگر کسی این طور شد این علامت نورانیت قلب است. اگر قلب نورانی شد و درهای قلب به روی عالم غیب باز شد، کسی که آن عالم غیب را می بیند بی قرار آن عالم می شود و دلش از دنیا کنده می شود و از دنیا بزرگ تر می شود.
علامت سوم هم این است «وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِه»، اگر قبل از این که فرصت ها تمام شود آماده موت بود این انسانی است که قلبش نورانی شده است. علامت سوم نورانیت قلب این است که اگر انسان آماده مرگ نیست و تا آن لحظه ای که فرصت تمام می شود هنوز هم دلش می خواهد در دنیا بماند و مشتاق ماندن در این دنیا است، این انسان هنوز قلبش نورانی نشده است.
یکی از خطبا در باره مرحوم آقای فلسفی خطیب مشهور نقل می کردند که اواخر عمر خدمت ایشان بودیم ایشان گفتند: اگر حضرت عزرائیل به من بگوید برویم من استکانم را زمین می گذارم آماده هستم هیچ کاری ندارم، حتی من گاهی به نظرم می آید این استکانم را هم زمین می گذارم اضافی است، این علامت نورانیت قلب است.
یکی از بزرگان و اهل دل هر وقت به او می گفتیم بیا برویم محضر امام رضا از همان وسط خیابان راه می افتاد. می فرمود من آماده هستم اگر الان به من بگویند بیا برویم همه کارهایم را کرده ام همه اول و آخر دنیا را دیده ام هیچ چیز دنیا نیست ندیده باشم. بعضی افراد هنوز در این دنیا خیلی کار دارند؛ یعنی اگر هزار سال هم در این دنیا بمانند دلشان می خواهد هزار سال دیگر هم بمانند. انسان وقتی پیمانه عمرش پر می شود خدا او را می برد به اندازه ای فرصت دارد که از این معبر دنیا استفاده کند، ولی دلش می خواهد باز هم بماند.
استاد عزیزی می فرمود: وقتی ما کوچک بودیم پدر برایمان کفشی می خرید که دو سه شماره بزرگتر بود برای اینکه کفش به پای ما تنگ نشود، این کفش تا کهنه می شد و پاره می شد همیشه به پای ما گشاد بود و ما هیچ وقت احساس نمی کردیم این کفش تنگ است. بعد می فرمود دنیا برای بعضی ها مثل کفش گشاد است تا آخر عمرشان هم احساس می کنند خیلی دنیا وسیع است، ولی دنیا برای بعضی ها زود تنگ می شود، دیگر دلشان در این دنیا جا نمی شود. علامت شرح صدر این است که کسی که قلبش باز شد دنیا برایش کوچک می شود. قلبی که بسته است دنیا خیلی برایش بزرگ است صد یا دویست سال هم که عمر کند هنوز آرزوهای طولانی دارد. فرمود کسی که به شرح صدر رسید سومین علامتش این است آماده موت است، قبل از این که فرصت هایش فوت شود کاملا آماده است و ساکش را بسته منتظر است که هر وقت حضرت عزرائیل آمد با خوشحالی یک بسم الله بگوید و برود. این علامت شرح صدر است.
از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده که قسم دوم معارف قرآن مال این هاست، این هایی که از دار دنیا دل کنده و رو به عالم آخرت هستند و پنجره های عالم آخرت به روی ایشان باز شده وآماده سفر از این دنیا هستند رزق قرآن به قلبشان می رسد. آنهایی که دلبسته دنیا هستند و هنوز رو به دنیا هستند، رویشان به عالم آخرت نیست و هنوز رو به سفره دنیا نشستند و چرب و شیرین دنیا مشغولشان کرده این ها از این قسم معارف قرآن محروم هستند.
اما قسم سوم معارف قرآن را می فرمایند: «وَ قِسْماً لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا اللَّهُ وَ أُمَنَاؤُهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْم» مال خدای متعال و امنای الهی است، آنهایی که ایمن خدا هستند. در زیارت امین الله می خوانید: «السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِه» کسان که وقتی به آنها امانت دادی خیانت نمی کنند.این قسم قرآن مال آنهاست، قرآن امانت الهی در قلب آنها است. «لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا اللَّهُ وَ أُمَنَاؤُهُ وَ الرَّاسِخُونَ»، آنهایی که در علم راسخ و ثابت قدم هستند که باز مصداق این هم ائمه(ع) هستند.
پس قرآن سه قسم است: یک قسمش را همه ممکن است بفهمند که آن مرتبه نازل قرآن است، یک قسم دیگر از قرآن که اسراسر قرآن و حقایق و گوهرهای قیمتی تر قرآن است در دل کسانی است که شرح صدر دارند. خدای متعال به کسانی که شرح صدر پیدا کرده اند نورانیت قرآن را عطا می کند و نور قرآن به قلب او می رسد دل انسان او زنده می شود. وقتی انسان قرآن می خواند نسیم باطنی قرآن به دل انسان می وزد و جان انسان را زنده می کند، این مال آن کسانی است که شرح صدر پیدا کرده اند. قسمت آخرش هم مال اهل بیت است.
شرط طلب و سوال علم از امام و قرآن
پس قرآن چنین مجموعه ای است. وقتی شروع به خواندن قرآن می کنید «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ * الم * ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقین»(بقره/1-2)، اول سوره بقره با «الم» شروع می شود اینطور نیست که «الم» معنا نداشته باشد ما معنای آن را ما نمی فهمیم. این علم نزد ائمه است و کسانی که ائمه بخواهند علمش را به آنها تعلیم کنند، ممکن است اگر انسان قابلی باشد یک بخش از این معارف را به او بگویند. همانطوری که ما معنای «الم»، را نمی توانیم بفهمیم تک تک حروف قرآن هم معنایی دارند که ما نمی توانیم بفهمیم؛ لذا در بعضی از روایات ائمه(ع) همین طور که کلمات قرآن را معنا کردند حروف قرآن را هم معنا کرده اند مثلا در «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ»، روایات متعدد داریم می فرماید: «الْبَاءُ بَهَاءُ اللَّهِ وَ السِّینُ سَنَاءُ اللَّهِ وَ الْمِیمُ مَجْدُ اللَّه»(3)، تک تک حروف قرآن معنا دارد و اگر انسان شاگردی ائمه را کرد ممکن است حتی به او معانی حروف قرآن را هم یاد بدهند و هر آیه ای را که بخواند معنای حروفش را هم بفهمد.
قرآن سرتاسر علم و اسرار الهی است که یک قسمش مال ائمه(ع) است که امین خدا هستند، آن اسراری که امانت است در نزد آنهاست. یک قسمش هم مال کسانی است که به شرح صدر برسند، آن هایی که به شرح صدر رسیدند باید حقایق را از معلم حقیقی قرآن امام زمان(ع) و از ائمه(ع) بگیرند. آن ها باید حقایق قرآن را یاد بگیرند و امام هم مرده و زنده ندارد. اگر کسی اهل شد و به محضر امام (ع) آمد امام همیشه حی است. اگر کسی اهل شد، سوال کند جواب می گیرد. کسانی می آمدند محضر ائمه (ع) جواب سوالشان را از ائمه می گرفتند.
در احوالات شیخ انصاری یکی از شاگردان ایشان نقل می کند دیدم نیمه شب ظاهرا وارد حرم حضرت امیر(ع) شدند بعد جای دیگری رفتند دنبالشان رفتم بعد که از ایشان پرسیدم آقا این جا کجا بود رفتید گفتند حضرت مرا به وجود مقدس امام زمان ارجاع دادند، مسائل قامض و پیچیده را از ایشان پرسیده بودند. کسانی که از محضر امیرالمؤمنین (ع) و ائمه جواب می گرفتند کم نبودند. یک آقایی فرموده بود یک آیه قرآن برایم مبهم بود محضر امام رضا(ع) رفتم پرسیدم معنای این آیه چیست؟ حضرت روی قسمتی از زیارت جامعه کبیره دست گذاشتند فرمودند: این معنای این آیه قرآن است. اگر کسی اهل شد و رفت محضر امام و شرح صدر پیدا کرد علمش نزد امام است. آن قسم از علم را به دوستان و مؤمنین و آن کسانی که شرح صدر پیدا کردند و دلشان رو به عالم آخرت است عطا می کنند. امام حی و میت ندارد.
وقتی ما زیارت می رویم شرط اول زیارت این است که امام را زنده بدانیم و شرط اول زیارت این است که اذن دخول که خواندید «اللَّهُمَّ إِنِّی وَقَفْتُ عَلَى بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ بُیُوتِ نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ مَنَعْتَ النَّاسَ أَنْ یَدْخُلُوا إِلَّا بِإِذْنِه»، بگویید که من علم دارم که پیامبر تو و ائمه زنده هستند. «وَ أَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَکَ وَ خُلَفَاءَکَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَحْیَاءٌ عِنْدَکَ یُرْزَقُونَ یَرَوْنَ مَقَامِی وَ یَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ یَرُدُّونَ سَلَامِی» و کلام مرا می شنوند، سلام می کنند جواب می دهند. شما زیارت جامعه که می خوانید دهها سلام است به هر مقامی از مقامات امام که سلام می کنید از همان مقام به شما جواب می رسد و از همان جواب یک بابی به روی شما باز می شود. «یَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ یَرُدُّونَ سَلَامِی»، اگر انسان معتقد نیست برای چه به حرم امام می آید؟! اگر معتقد است که امام حی است و می شنود چه اشکال دارد محضر امام برود و در فهم قرآن از امام راهنمایی بخواهد.
اگر واقعا سائل باشد خود قرآن می فرماید: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُون»(انبیاء/7)، اگر علم ندارید و به علم نرسیدید بروید از اهل ذکر بپرسید. حضرت فرمودند: ذکر وجود مقدس رسول الله (ص) هستند. خدا می فرماید: «فَسْئَلُوا»، اگر نمی دانید و علم ندارید بروید سائل شوید. اگر اهل سؤال شدید یک سؤال هم از غیر خدا واهلش نکردید بلکه از اهل ذکر سؤال کردید آن وقت به شما جواب می دهند. مگر دست ما می رسد بله الان هم در خانه امام صادق بسته نیست، اگر کسی اهل سؤال شد الان هم امام صادق جواب می دهند و معارف نورانی قرآن را به او عطا می کنند. اگر کسی درست محضر ائمه برود می تواند از معارف ائمه (ع) استفاده کند.
پس یک بخشی از معارف قرآن ظاهر است و همه می فهمند حتی ممکن است کسی که منکر ائمه و منکر خدا هم باشد ترجمه قرآن را بفهمد، ما خیلی مفسر داریم که قرآن هم تفسیر کرده اما اهل بیت را هم قبول ندارند، حتی بعضی از مستشرقین راجع به قرآن خیلی حرف زدند و آیات قرآن را معنا کردند ولی اصلا پیغمبر را قبول ندارند، این سطح از فهم قرآن مطالب عمیق و جدید و لطیف و هدایت های قرآنی نیست، اینها همان مطالب عمومی قرآن است. اما از آن جایی که اسرار قرآن شروع می شود اگر آدم اهل سر نبود به او نمی دهند، یک قسم آن هم دست ائمه است که امناء الهی هستند، یک قسم را هم به کسانی می هند که شرح صدر پیدا کرده اند. آنچه هم که به کسانی می دهند که شرح صدر پیدا کرده اند شرط اولش این است که بدانید معلم قرآن امام زمان است و کسی جز امام زمان و ائمه معلم قرآن نیستند. شرط دوم اینکه برود محضرشان و زانو بزند و حقیقتا بخواهد؛ لذا قرآن شرط استفاده از قرآن و هدایت قرآنی را ایمان به اهل بیت می داند.
جریان فسق و ایمان و هدایت و ضلالت قرآن نسبت به آن
خدای متعال در سوره مبارکه بقره یک تعبیر نورانی دارد می فرماید: «وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقین»(بقره/26)، قرآن سراسر هدایت است، ولی با همین قرآن خدای متعال یک عده ای را اضلال می کند و سر در گم می شوند، وقتی قرآن می خوانند بجای اینکه برسند گم می شوند و راهشان را گم می کنند، ولی خدای متعال با قرآن فاسقین را اضلال می کند. فاسق را هم در ادامه معرفی کرده است به اینکه «وَ الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِه وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَل»(بقره/27)، آن هایی که عهدهای محکمی با خدا بستند عهدهایشان را زیر پا می گذارند و آن رشته ای را که خدا فرمان داده بود به او متصل شوید آن را قطع می کنند.
در روایات «وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَل»، را معنا کرده که آن عهدی را که ما نباید نقص کنیم عهد ولایت ائمه است. اگر کسی از چتر ولایت ائمه بیرون رفت و این عهد را نقض کرد، اضلال جای هدایت او را پرمی کند، هر چه می خواند بجای این که بیشتر بفهمد بیشتر سر در گم می شود. آن رشته ای را که خدا فرموده به آن گره بخورید ائمه (ع) هستند، رشته رحمت الهی که همه ما مأمور هستیم این رشته را بگیریم و مواظب باشیم از این رشته جدا نشویم؛ معنی جدا نشدن هم این است که چشم و گوش و قلب و همه امکاناتی که خدا به ما داده به امام متصل باشد و با امام پیوند بخورد.
آن هایی که بین خودشان و امام این رشته اتصال الله را قطع می کنند، اینها دیگر از قرآن بهره مند نمی شوند و قرآن اضلالشان می کند. قرآن می فرماید فاسق کسی است که عهد خدا را نقض می کند و رشته ای را که خدا فرموده به آن گره بخورید را قطع می کند. این رشته، رشته رحمت الهی است که ائمه (ع) هستند، امام رحمت موصوله است. همه باید به این رشته گره بخورید، اگر از این رشته جدا شدید قرآن شما را هدایت نمی کند.
ائمه سرچشمه حکمت قرآن
پس فهم قرآن علاوه بر این که شرح صدر می خواهد باید انسان به جایی برسد که خدای متعال دلش را نورانی کند و پنجره های قلبش را به روی عالم غیب باز کند؛ توسل و توجه به اهل بیت هم می خواهد. انسان وقتی سر سفره قرآن می نشیند قرآن باطنش نور است، نور قرآن در قلب امام است، باید سر سفره قلب امام بنشنید و از قلب امام حقیقت بر وجود و بر چشم و بر زبان و بر قلب او جاری شود. اگر انسان آماده شد وقتی قرآن می خواند سرچشمه های حکمت از قرآن بر قلبش جاری می شود. خدای متعال این علم قرآن را در نزد امام قرار داده و به ائمه اختیار داده که به هر کسی به اندازه ای که لازم است از علوم قرآن بدهند. اگر از ائمه سؤال کنید همانطوری که در دوران حیاتشان به هر کسی به اندازه خودش جواب می دادند الان هم همینطور است، یک جور جواب نمی دهند. از امام صادق(ع) یک آیه را 5 نفر می پرسیدند به هر کسی به اندازه خودش جواب می دادند یک جور جواب نمی دادند.
اگر کسی محضر امام رضا رفت آماده بود و درخواست کرد علم قرآن به او می دهند، گاهی هم علم قرآن و علم جامع به او می دهند. یک کلمه به او می گویند که این یک کلمه یک کتاب است. یکی از شاگردان امام صادق (ع) به نام هشام از حضرت سؤال کرد حضرت یک حدیثی کوتاهی به او گفتند. بعد او گفت در این یک جمله حضرت به حدی مباحث توحیدی را برای من واضح کردند که بعد از آن با احدی مباحثه نکردم مگر اینکه من غالب بودم و هیچ کس در معارف توحیدی نمی توانست بر من غلبه کند. در اینجا حضرت یک جمله به او فرمودند. اگر کسی علم را از امام گرفت حتی در یک کلمه می تواند تمام علم را فرا گیرد.
روایت شده که وجود مقدس رسول الله (ص) در لحظه رحلتشان اسرار کوتاهی را به امیرالمؤمنین (ع) گفتند، ولی بوسیله آن هزار باب از علم را به روی امیرالمؤمنین گشودند که از هر باب هزار باب دیگر باز می شود. اگر کسی آماده بود ممکن است با یک کلمه درهای علم به روی انسان باز شود. بزرگان این طور بودند، مثلا مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی نقل می کنند امیرالمؤمنین(ع) در خواب یک شربت به ایشان عسل دادند تناول کردند ایشان ریشه فقاهتشان را از آن شربتی که در خواب خوردند می دانستند. اگر کسی قابل شد در خواب هم مورد لطف قرار بگیرد اثر دارد.
از این قبیل بزرگان زیاد بودند مثلا مرحوم شوشتری که خطیب معروف دوره ناصر الدین شاه و مجتهد جامع الشرایط بودند. وقتی صحبت می کردند همه را بهم می ریختند در احوالاتشان نقل شده در خواب دیدم وارد بر سیدالشهدا شدم حضرت فرمودند: حبیب آب نداریم برای ایشان حلوا درست کنید حبیب یک حلوایی برای من درست کرد و من خوردم، همه اینهایی که می بینید تراوش آن حلوایی است که حضرت دستور داده در خواب به من دادند. نمونه این فراوان است بعضی از بزرگان گفتند آن چه ما داریم برای این است که در خواب وجود مقدس علی بن موسی الرضا آب دهانشان را در به ما دادند خوردیم.
اگر امام بخواهد به کسی بدهد، معارف قرآن نزد امام است و اگر کسی قابلیت در خودش پیدا کرد و آماده شد به او می دهند، ولی اگر آماده هم نبود نمی دهند چون ما باید خودمان را مهیا کنیم آن وقت فیض از آن طرف می آید. اصل فیض، اصل علم، اصل قرآن نزد امام(ع) است. بنابراین اگر کسی می خواهد قرآن را بفهمد، آدرسش یک جا بیشتر نیست، علم قرآن و اسرار قرآن نزد امام است. خدای متعال این اسرار را به امام داده و دست امام هم باز است.
لذا در روایت موسی بن اشیم می گوید: آوازه امام صادق(ع) جهان اسلام را پر کرده بود که ایشان 4 هزار شاگرد فوق العاده تربیت کرده اند، از شام آمدم محضر امام صادق ببینم این آقایی که آوازه اش عالم را پر کرده علمش چطور است. قبلا در شام شاگرد یکی از علمای شام بودم به نام میر قتاده که خیلی دقیق بود و یک واو را با فا اشتباه نمی کرد. آمدم محضر امام صادق(ع) شخصی آمد یک آیه قرآن را سؤال کرد حضرت جواب دادند، دومی آمد همین آیه را پرسید حضرت جواب دیگری دادند. در دلم مضطرب شدم با خود گفتم چراآقا یک آیه را چند جور جواب می دهند العیاذ بالله یادشان رفته چه گفته اند؟! نفر سوم آمد همان آیه را پرسید حضرت جواب سوم دادند متوجه شدم که فراموشی و غفلت نیست. وقتی مجلس خلوت شد مرا صدا زدند فرمودند: موسی بن اشیم خدای متعال به سلیمان ملک داده فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِساب»(ص/39)، این ملکی که به تو دادیم شیاطین و اجنه برای آن می کردند باد در اختیارش بود، آن را به پیغمبرش نداده؟! به پیامبر بالاتر از آن را داده، آنچه که به پیامبر داده این است.(4)
فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(حشر/7)، هر چه پیغمبر از سرسفره علم و دین و معرفت به شما داده بگیرید و از هر چه شما را نهی کرده کنار بروید «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» هر چه به شما داد بگیرید و بروید. بعد فرمود خدای متعال به پیامبر دینش را داده است و اختیارش را هم به پیغمبر داده که به هر کسی چقدر بدهد. بعد این اختیار به ما داده شده، مقام بسیار بالایی است که کسی در مقامی بنشیند که امرش امر خدا باشد وقتی که او فرمان می دهد گویا خدا فرمان داده است. این که قراردادی نیست کسی باید آن چنان به خدا متصل باشد که فرمانش فرمان خدا بشود؛ لذا ما به هر کسی هر چه بخواهیم می دهیم البته ائمه هم آنچه که خدا بخواهد می خواهند «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللّهَ»(انسان/30)، چون در این مقام هستند خدا اختیار مطلق به ایشان داده است که هر چه خدا بخواهد آنها می خواهند، ولی اختیار با امام است.
آمادگی برای دریافت معارف قرآن و اهل بیت
اگر کسی خودش را آماده کرد و از چتر ولایت امام خارج نشد و عهد الهی را نقض نکرد و ارتباط دلش را با امام قطع نکرد و رشته ولایت امام را رها نکرد آن وقت محضر امام بیاید همه عالم هم محضر امام است. او هر وقت قرآن را باز می کند می داند محضر امام زمان است. هر جای قرآن سخت بود ملتمس به امام زمان می شود.
اگر آماده باشیم به اندازه آمادگی ما قرآن را به ما می فهمانند؛ البته بعضی هم هستند که تعلم کردند یاد گرفتند توسل کردند، ما هم خوب است از آنها یاد بگیریم. کسی که از معلم الهی یاد گرفته ارزش دارد که انسان از میوه های درخت علم او هم بچیند این هم اشکالی ندارد، ولی اصلش ائمه (ع) هستند. اگر کسی می خواهد به قرآن برسد حقیقت قرآن جز نزد امام نزد کسی دیگری نیست. آن ها منتظر شاگرد هستند.
روایت در توحید صدوق است حضرت امام باقر (ع) فقط الف و لام الصمد را معنا کردند و اسراری گفتند بعد فرمودند: اگر کسی قابل بود برای علمی که خدا به من داده «لَنَشَرْتُ التَّوْحِیدَ وَ الْإِسْلَامَ وَ الْإِیمَانَ وَ الدِّینَ وَ الشَّرَائِعَ مِنَ الصَّمَدِ»(5)، اسلام، ایمان، توحید، همه شرایع و دین را از کلمه صمد قرآن برایش بیرون می آوردم. اسرار این آیه را برایش باز می کردم و سفره این آیه را برایش پهن می کردم و همه این حقایق این آیه را برایش بیان می کردم. اگر کسی قابل بود امام به او تعلیم می کند؛ بنابراین برای فهم قرآن باید زیاد و متواضعانه قرآن را بخواند و بداند که این قرآن کتاب الهی و سفره گسترده معارف الهی است.
دوای همه درها در این قرآن است و بداند کلام الهی است. باید خودش را آماده کند که شرح صدر پیدا کند و آن وقت اگر آماده شد از امام تعلم کند، امام هم زنده و مرده ندارد و حی است. این غیر از علم ظاهری است انسان باید ادبیات را یاد بگیرد و تفسیرهم بخواند. اگر قلبی آماده بود و به محضر امام رفت همه حقایق و اسرار نزد امام هستند و امام(ع) این قلب آماده را با نورانیت قرآن و معارف قرآن آشنا می کند؛ البته راه رسیدن به نورانیت و شرح صدر چیست و انسان چگونه آماده شود تا اسرار قرآن را به او بدهند این هم یک بحثی است اشاره خواهد شد. السلام علیک یا اباعبدالله...
پی نوشت ها:
(1) الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسی)، ج1، ص: 253
(2) مکارم الأخلاق، ص: 447
(3) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج1، ص: 114
(4) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، ج1، ص: 385
(5) التوحید (للصدوق)، ص: 92
همراه داشتن و تلاوت قرآن اینها همه فضیلت خودش را دارد، ولی اگر بخواهیم از معارف قرآن بهره مند شویم این معارف جز نزد اهل بیت نزد کس دیگری نیست. البته آیات قرآن سه قسمند که قسم اول را عالم و جاهل می فهمند و قسم دوم را هم فقط کسانی می فهمند که سه خصوصیت داشته باشند و شرح صدر پیدا کرده باشند. قسم سوم هم مخصوص اهل بیت است که فقط اهل آن را می فهمند. اگر کسی بخواهد به معارف قرآن دست پیدا کند باید خودش را به اهل بیت پیوند بزند و به عهدی که با خدا بسته عمل کند...
شرط تعلم قرآن در معرفت به قرآن و نسبت آن با امام
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین و لعنت الله علی اعدائهم اجمعین. عرض کردیم که قرآن کتاب الهی و سفره گسترده ا از طرف خدای متعال هست که هر نوع رابطه مثبتی با او ثواب و فضلیت دارد، از جمله نگهداشتن قرآن همراه خود یا در منزل تا یادگیری و تعلم قرآن و تلاوت قرآن و فهم قرآن و عمل به آن، همه این ها دارای فضلیت است. این طور نیست که یکی از اینها فضیلت داشته باشد و بقیه فضیلت نداشته باشند. چون یاد گرفتن قرآن و فهم معارف قرآن ثواب دارد بجای تلاوت قرآن برویم معارف قرآن را یاد بگیریم این کار درست نیست. فهم معارف قرآن یک چیز است و تلاوت قرآن امر دیگری است که برای هر کدام در جای خودش باید فرصت گذاشت و از این کتاب الهی استفاده کرد.
منتهی تعلم قرآن و یاد گرفتن معارف و فهم قرآن و آن حقایقی که در قرآن بیان شده بهترین بهره مندی و فضیلت از قرآن است. اگر بخواهیم از معارف قرآن بهره مند شویم باید بدانیم که معارف این کتاب و حقایقش جز در نزد نبی اکرم و اهل بیت در نزد کس دیگری نیست گر چه یک مرحله ای از قرآن را دیگران هم ممکن است بفهمند، ولی حقایق قرآن جز نزد اهل بیت(ع) وجود ندارد، شاید دلالت بر این مطلب احتیاج به هیچ قرینه و استدلال دیگری نداشته باشد.
خدای متعال در قرآن به وجود مقدس نبی اکرم(ص) می فرماید: «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْک لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور»(ابراهیم/1) ما این کتاب را بر شما نازل کردیم تا شما مردم را بوسیله این کتاب از ظلمات به سمت نور بیرون ببریم. «بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى صِراطِ الْعَزیزِ الْحَمید»، به اذن پروردگاران آنها را به صراط الهی هدایت کنیم. کتاب بر پیامبر نازل شده و ایشان با این انوار کتاب ما را از ظلمات و از تاریکی های حقیقی که در این عالم هست به سمت نور هدایت می کنند.
در جای دیگر قرآن می فرماید: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِم»(نحل/44) مضمون آیه این است که این کتابی که بر شما نازل شده است این کتاب به سوی مردم نازل شده تا مردم دستشان به این کتاب برسد، همانطور که امام(ع) از عوالم بالا آمدند تا دست ما به امام برسد قرآن هم همینطور است قرآن از عالم بالا نازل شده، خدای متعال او را فرستاده تا ما از این قرآن استفاده کنیم، ولی به پیامبر می فرماید: «لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ»، آنچه که برای مردم نازل شده تو باید برای مردم بیان کنی.
خدای متعال می فرماید: «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتاب»(بقره/129)، نبی اکرم هم قرآن را بر ما تلاوت می کند هم تعلیم می کند. اگرچه ما می توانیم از آن استفاده کنیم، ولی خدای متعال پیامبر و اهل بیت را معلمان این کتاب قرا داده اند و ما باید از طریق آن ها به حقایق این کتاب برسیم؛ لذا خدای متعال در قرآن در مواضع متعددی بیان فرموده است که علوم قرآن نزد نبی اکرم و اهل بیتشان است.
خدای متعال می فرماید: «بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّنات»(عنکبوت/49)، قرآن سراسر آیات خداست این آیات الهی هم آیات بین و گویایی است، اما معنی بین بودنش این نیست که همه می فهمند، بلکه «فی صُدُورِ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْم»، ولی جای این آیات قرآن و آیات الهی در سینه کسانی است که خدای متعال به آن ها علم عطا کرده است. امام باقر (ع) در کافی فرمودند: در این آیه خدای متعال نفرموده قرآن بین دو جلد است، آیات قرآن بین دو جلد کتاب نیست. این قرآن که ما می خوانیم و بین دو جلد کتاب این یک مرتبه ای از قرآن است، ولی حقیقت قرآن، قرآن می فرماید: «فی صُدُورِ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْم»، جای قرآن در سینه کسانی است که خدا به آنها علم داده است. اگر ما بخواهیم قرآن را استفاده کنیم باید از قلب آنها حقیقت قرآن بر ما جاری شود و غیر اهل بیت کسی مدعی نیست که علوم و اسرار قرآن را بلد است؛ لذا در روایات به اشکال مختلف این معنی بیان شده است.
قرآن و سطوح معارف و طریق تعلم آن
از امیرالمؤمنین ع نقل شده است: «قَسَمَ کَلَامَهُ ثَلَاثَةَ أَقْسَام»(1)، خدای متعال کلام خودش را سه قسم کرده است «فَجَعَلَ قِسْماً مِنْهُ یَعْرِفُهُ الْعَالِمُ وَ الْجَاهِل»، یک قسمش را عالم و جاهل می فهمند هر کس عربی خوانده باشد و ادبیات عرب بلد باشد، اگر عربی هم نخوانده باشد ترجمه اش را بخواند می فهمد. «وَ قِسْماً لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا مَنْ صَفَا ذِهْنُهُ وَ لَطُفَ حِسُّهُ وَ صَحَّ تَمْیِیزُه»، قسم دیگر را نمی فهمند مگر این که سه تا خصوصیت پیدا کنند، «صَفَا ذِهْنُهُ»، صفای ذهن پیدا بکند، «وَ لَطُفَ حِسُّهُ»، لطافت حس پیدا کند، باید گوشش و سمعش لطیف بشود تا حقایق لطف به او برسد. «وَ صَحَّ تَمْیِیزُه»، و قدرت تشخیصش باید تصحیح شود.
اگر ترازویی که ما داریم ترازوی صحیحی نباشد وقت وزن اشتباه وزن می کند. خدای متعال به ما یک قدرت تمیزی داده تا آن قدرت تمیز ما درست نشود، این قسم معارف قرآن فهم نمی شود. بعد حضرت فرمودند: «مِمَّنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَام»،کسانی که خدای متعال به آنها شرح صدر داده و سنیه شان را گشاده کرده تا بتوانند تسلیم خدا شوند و اسلام را درک کنند و حقیقت دین الهی را بفهمند، اینها کسانی هستند که قسم دوم آیات قرآن را می فهمند. پس یک قسم را همه عالم و جاهل می فهمند این نازل ترین قسم از معارف قرآن است. یک قسم هم از معارف قرآن در پوشش است اگر انسان بخواهد آن را بفهمد باید به شرح صدر برسد تا شرح صدر به انسان داده نشده آن قسم از معارف فهم نمی شود. هر چه انسان تفسیر بخواند، استاد ببیند، آن قسم از قرآن فهم نمی شود بلکه باید سینه انسان گشاده شود و شرح صدر پیدا کند تا آن وقت بتواند این قسمت از حقایق قرآن را بفهمد.
تبیین حقیقت شرح صدر
از وجود مقدس رسول الله (ص) در این زمینه سوال شد که شرح صدر چیست؟ که خدای متعال می فرماید: «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلام»(انعام/125)، اگر خدای متعال اراده کند کسی را هدایت کند به او شرح صدر می دهد، حضرت در یک کلمه فرمودند: نورانیتی است که در قلب مؤمن وارد می شود و وقتی این نور وارد قلب مؤمن شد درهای قلب به سوی عالم غیب باز می شود. «شَرْحِ الصَّدْرِ مَا هُوَ فَقَالَ نُورٌ یَقْذِفُهُ اللَّهُ فِی قَلْبِ الْمُؤْمِنِ فَیَشْرَحُ صَدْرَهُ وَ یَنْفَسِح»(2)، یعنی یک نورانیتی وارد قلب مؤمن می شود وقتی این نور به قلب انسان رسید دریچه های قلب باز می شود و قلب شرح صدر پیدا می کند.
بعد از حضرت سوال کردند که این نورانیت قلب که شرح صدر است علامت هم دارد؟ حضرت فرمود سه تا علامت دارد، اگر در کسی این سه تا علامت بود معنایش این است شرح صدر پیدا کرده است و قلبش نورانی شده است و می تواند یک بخش از معارف قرآن را تلقی کند و یاد بگیرد، آن سه تا علامت هم این است: «التَّجَافِی عَنْ دَارِ الْغُرُور»، دل کندگی از دار فریب و دار دنیاست، کسی که دلش وابسته به دنیاست هنوز نورانی نشده و این دل شرح صدر پیدا نکرده است. اگر پنجره های قلب به روی عالم غیب باز شد علامتش این است که از عالم دنیا دل کنده می شود. فرض کنید طفلی که در رحم مادر هست اگرچشمش باز شود وعالم دنیا را ببیند دیگر از عالم رحم دل کنده می شود. اکر کسی چشمش باز شد و توانست عالم غیب و آخرت را ببیند او دیگر از دنیا دل کنده می شود.
لذا فرمودند اولین علامت علامت شرح صدر و نورانیت قلب تجافی و دل کندگی از دنیاست. در نماز جماعت اگر دیر برسید در رکعت دوم که امام تشهد می خواند می گویند روی پنجه هایتان بنشینید در حال ایستادن در حالی که دارید از زمین کنده می شوید به این حالت تجافی می گویند؛ یعنی حالتی که دارید از زمین کنده می شوید. فرمود: اگر کسی قلبش نورانی شد و شرح صدر پیدا کرد علامتش این است که تجافی از دنیا پیدا می کند.
علامت دوم شرح صدر این است که فرمود: «وَ الْإِنَابَةُ إِلَى دَارِ الْخُلُود»، متمایل به دار الخلود و دار آخرت می شود. اگر دیدید کسی قلبش متمایل به آخرت است و میل به آخرت دارد، متمایل به ماندن در دنیا نیست و مایل به رفتن در عالم آخرت است بدانید این شرح صدر پیدا کرده است.
استاد عزیزی در وصیت نامه شان نوشتند، همین طور که شما در کمربندی ها منتظر اتوبوس هستید و دنبال ماشین می دوید من از اول بلوغ ساک به دست دنبال مرگ می دوم. اگر کسی این طور شد این علامت نورانیت قلب است. اگر قلب نورانی شد و درهای قلب به روی عالم غیب باز شد، کسی که آن عالم غیب را می بیند بی قرار آن عالم می شود و دلش از دنیا کنده می شود و از دنیا بزرگ تر می شود.
علامت سوم هم این است «وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِه»، اگر قبل از این که فرصت ها تمام شود آماده موت بود این انسانی است که قلبش نورانی شده است. علامت سوم نورانیت قلب این است که اگر انسان آماده مرگ نیست و تا آن لحظه ای که فرصت تمام می شود هنوز هم دلش می خواهد در دنیا بماند و مشتاق ماندن در این دنیا است، این انسان هنوز قلبش نورانی نشده است.
یکی از خطبا در باره مرحوم آقای فلسفی خطیب مشهور نقل می کردند که اواخر عمر خدمت ایشان بودیم ایشان گفتند: اگر حضرت عزرائیل به من بگوید برویم من استکانم را زمین می گذارم آماده هستم هیچ کاری ندارم، حتی من گاهی به نظرم می آید این استکانم را هم زمین می گذارم اضافی است، این علامت نورانیت قلب است.
یکی از بزرگان و اهل دل هر وقت به او می گفتیم بیا برویم محضر امام رضا از همان وسط خیابان راه می افتاد. می فرمود من آماده هستم اگر الان به من بگویند بیا برویم همه کارهایم را کرده ام همه اول و آخر دنیا را دیده ام هیچ چیز دنیا نیست ندیده باشم. بعضی افراد هنوز در این دنیا خیلی کار دارند؛ یعنی اگر هزار سال هم در این دنیا بمانند دلشان می خواهد هزار سال دیگر هم بمانند. انسان وقتی پیمانه عمرش پر می شود خدا او را می برد به اندازه ای فرصت دارد که از این معبر دنیا استفاده کند، ولی دلش می خواهد باز هم بماند.
استاد عزیزی می فرمود: وقتی ما کوچک بودیم پدر برایمان کفشی می خرید که دو سه شماره بزرگتر بود برای اینکه کفش به پای ما تنگ نشود، این کفش تا کهنه می شد و پاره می شد همیشه به پای ما گشاد بود و ما هیچ وقت احساس نمی کردیم این کفش تنگ است. بعد می فرمود دنیا برای بعضی ها مثل کفش گشاد است تا آخر عمرشان هم احساس می کنند خیلی دنیا وسیع است، ولی دنیا برای بعضی ها زود تنگ می شود، دیگر دلشان در این دنیا جا نمی شود. علامت شرح صدر این است که کسی که قلبش باز شد دنیا برایش کوچک می شود. قلبی که بسته است دنیا خیلی برایش بزرگ است صد یا دویست سال هم که عمر کند هنوز آرزوهای طولانی دارد. فرمود کسی که به شرح صدر رسید سومین علامتش این است آماده موت است، قبل از این که فرصت هایش فوت شود کاملا آماده است و ساکش را بسته منتظر است که هر وقت حضرت عزرائیل آمد با خوشحالی یک بسم الله بگوید و برود. این علامت شرح صدر است.
از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده که قسم دوم معارف قرآن مال این هاست، این هایی که از دار دنیا دل کنده و رو به عالم آخرت هستند و پنجره های عالم آخرت به روی ایشان باز شده وآماده سفر از این دنیا هستند رزق قرآن به قلبشان می رسد. آنهایی که دلبسته دنیا هستند و هنوز رو به دنیا هستند، رویشان به عالم آخرت نیست و هنوز رو به سفره دنیا نشستند و چرب و شیرین دنیا مشغولشان کرده این ها از این قسم معارف قرآن محروم هستند.
اما قسم سوم معارف قرآن را می فرمایند: «وَ قِسْماً لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا اللَّهُ وَ أُمَنَاؤُهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْم» مال خدای متعال و امنای الهی است، آنهایی که ایمن خدا هستند. در زیارت امین الله می خوانید: «السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِه» کسان که وقتی به آنها امانت دادی خیانت نمی کنند.این قسم قرآن مال آنهاست، قرآن امانت الهی در قلب آنها است. «لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا اللَّهُ وَ أُمَنَاؤُهُ وَ الرَّاسِخُونَ»، آنهایی که در علم راسخ و ثابت قدم هستند که باز مصداق این هم ائمه(ع) هستند.
پس قرآن سه قسم است: یک قسمش را همه ممکن است بفهمند که آن مرتبه نازل قرآن است، یک قسم دیگر از قرآن که اسراسر قرآن و حقایق و گوهرهای قیمتی تر قرآن است در دل کسانی است که شرح صدر دارند. خدای متعال به کسانی که شرح صدر پیدا کرده اند نورانیت قرآن را عطا می کند و نور قرآن به قلب او می رسد دل انسان او زنده می شود. وقتی انسان قرآن می خواند نسیم باطنی قرآن به دل انسان می وزد و جان انسان را زنده می کند، این مال آن کسانی است که شرح صدر پیدا کرده اند. قسمت آخرش هم مال اهل بیت است.
شرط طلب و سوال علم از امام و قرآن
پس قرآن چنین مجموعه ای است. وقتی شروع به خواندن قرآن می کنید «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ * الم * ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقین»(بقره/1-2)، اول سوره بقره با «الم» شروع می شود اینطور نیست که «الم» معنا نداشته باشد ما معنای آن را ما نمی فهمیم. این علم نزد ائمه است و کسانی که ائمه بخواهند علمش را به آنها تعلیم کنند، ممکن است اگر انسان قابلی باشد یک بخش از این معارف را به او بگویند. همانطوری که ما معنای «الم»، را نمی توانیم بفهمیم تک تک حروف قرآن هم معنایی دارند که ما نمی توانیم بفهمیم؛ لذا در بعضی از روایات ائمه(ع) همین طور که کلمات قرآن را معنا کردند حروف قرآن را هم معنا کرده اند مثلا در «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ»، روایات متعدد داریم می فرماید: «الْبَاءُ بَهَاءُ اللَّهِ وَ السِّینُ سَنَاءُ اللَّهِ وَ الْمِیمُ مَجْدُ اللَّه»(3)، تک تک حروف قرآن معنا دارد و اگر انسان شاگردی ائمه را کرد ممکن است حتی به او معانی حروف قرآن را هم یاد بدهند و هر آیه ای را که بخواند معنای حروفش را هم بفهمد.
قرآن سرتاسر علم و اسرار الهی است که یک قسمش مال ائمه(ع) است که امین خدا هستند، آن اسراری که امانت است در نزد آنهاست. یک قسمش هم مال کسانی است که به شرح صدر برسند، آن هایی که به شرح صدر رسیدند باید حقایق را از معلم حقیقی قرآن امام زمان(ع) و از ائمه(ع) بگیرند. آن ها باید حقایق قرآن را یاد بگیرند و امام هم مرده و زنده ندارد. اگر کسی اهل شد و به محضر امام (ع) آمد امام همیشه حی است. اگر کسی اهل شد، سوال کند جواب می گیرد. کسانی می آمدند محضر ائمه (ع) جواب سوالشان را از ائمه می گرفتند.
در احوالات شیخ انصاری یکی از شاگردان ایشان نقل می کند دیدم نیمه شب ظاهرا وارد حرم حضرت امیر(ع) شدند بعد جای دیگری رفتند دنبالشان رفتم بعد که از ایشان پرسیدم آقا این جا کجا بود رفتید گفتند حضرت مرا به وجود مقدس امام زمان ارجاع دادند، مسائل قامض و پیچیده را از ایشان پرسیده بودند. کسانی که از محضر امیرالمؤمنین (ع) و ائمه جواب می گرفتند کم نبودند. یک آقایی فرموده بود یک آیه قرآن برایم مبهم بود محضر امام رضا(ع) رفتم پرسیدم معنای این آیه چیست؟ حضرت روی قسمتی از زیارت جامعه کبیره دست گذاشتند فرمودند: این معنای این آیه قرآن است. اگر کسی اهل شد و رفت محضر امام و شرح صدر پیدا کرد علمش نزد امام است. آن قسم از علم را به دوستان و مؤمنین و آن کسانی که شرح صدر پیدا کردند و دلشان رو به عالم آخرت است عطا می کنند. امام حی و میت ندارد.
وقتی ما زیارت می رویم شرط اول زیارت این است که امام را زنده بدانیم و شرط اول زیارت این است که اذن دخول که خواندید «اللَّهُمَّ إِنِّی وَقَفْتُ عَلَى بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ بُیُوتِ نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ مَنَعْتَ النَّاسَ أَنْ یَدْخُلُوا إِلَّا بِإِذْنِه»، بگویید که من علم دارم که پیامبر تو و ائمه زنده هستند. «وَ أَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَکَ وَ خُلَفَاءَکَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَحْیَاءٌ عِنْدَکَ یُرْزَقُونَ یَرَوْنَ مَقَامِی وَ یَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ یَرُدُّونَ سَلَامِی» و کلام مرا می شنوند، سلام می کنند جواب می دهند. شما زیارت جامعه که می خوانید دهها سلام است به هر مقامی از مقامات امام که سلام می کنید از همان مقام به شما جواب می رسد و از همان جواب یک بابی به روی شما باز می شود. «یَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ یَرُدُّونَ سَلَامِی»، اگر انسان معتقد نیست برای چه به حرم امام می آید؟! اگر معتقد است که امام حی است و می شنود چه اشکال دارد محضر امام برود و در فهم قرآن از امام راهنمایی بخواهد.
اگر واقعا سائل باشد خود قرآن می فرماید: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُون»(انبیاء/7)، اگر علم ندارید و به علم نرسیدید بروید از اهل ذکر بپرسید. حضرت فرمودند: ذکر وجود مقدس رسول الله (ص) هستند. خدا می فرماید: «فَسْئَلُوا»، اگر نمی دانید و علم ندارید بروید سائل شوید. اگر اهل سؤال شدید یک سؤال هم از غیر خدا واهلش نکردید بلکه از اهل ذکر سؤال کردید آن وقت به شما جواب می دهند. مگر دست ما می رسد بله الان هم در خانه امام صادق بسته نیست، اگر کسی اهل سؤال شد الان هم امام صادق جواب می دهند و معارف نورانی قرآن را به او عطا می کنند. اگر کسی درست محضر ائمه برود می تواند از معارف ائمه (ع) استفاده کند.
پس یک بخشی از معارف قرآن ظاهر است و همه می فهمند حتی ممکن است کسی که منکر ائمه و منکر خدا هم باشد ترجمه قرآن را بفهمد، ما خیلی مفسر داریم که قرآن هم تفسیر کرده اما اهل بیت را هم قبول ندارند، حتی بعضی از مستشرقین راجع به قرآن خیلی حرف زدند و آیات قرآن را معنا کردند ولی اصلا پیغمبر را قبول ندارند، این سطح از فهم قرآن مطالب عمیق و جدید و لطیف و هدایت های قرآنی نیست، اینها همان مطالب عمومی قرآن است. اما از آن جایی که اسرار قرآن شروع می شود اگر آدم اهل سر نبود به او نمی دهند، یک قسم آن هم دست ائمه است که امناء الهی هستند، یک قسم را هم به کسانی می هند که شرح صدر پیدا کرده اند. آنچه هم که به کسانی می دهند که شرح صدر پیدا کرده اند شرط اولش این است که بدانید معلم قرآن امام زمان است و کسی جز امام زمان و ائمه معلم قرآن نیستند. شرط دوم اینکه برود محضرشان و زانو بزند و حقیقتا بخواهد؛ لذا قرآن شرط استفاده از قرآن و هدایت قرآنی را ایمان به اهل بیت می داند.
جریان فسق و ایمان و هدایت و ضلالت قرآن نسبت به آن
خدای متعال در سوره مبارکه بقره یک تعبیر نورانی دارد می فرماید: «وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقین»(بقره/26)، قرآن سراسر هدایت است، ولی با همین قرآن خدای متعال یک عده ای را اضلال می کند و سر در گم می شوند، وقتی قرآن می خوانند بجای اینکه برسند گم می شوند و راهشان را گم می کنند، ولی خدای متعال با قرآن فاسقین را اضلال می کند. فاسق را هم در ادامه معرفی کرده است به اینکه «وَ الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِه وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَل»(بقره/27)، آن هایی که عهدهای محکمی با خدا بستند عهدهایشان را زیر پا می گذارند و آن رشته ای را که خدا فرمان داده بود به او متصل شوید آن را قطع می کنند.
در روایات «وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَل»، را معنا کرده که آن عهدی را که ما نباید نقص کنیم عهد ولایت ائمه است. اگر کسی از چتر ولایت ائمه بیرون رفت و این عهد را نقض کرد، اضلال جای هدایت او را پرمی کند، هر چه می خواند بجای این که بیشتر بفهمد بیشتر سر در گم می شود. آن رشته ای را که خدا فرموده به آن گره بخورید ائمه (ع) هستند، رشته رحمت الهی که همه ما مأمور هستیم این رشته را بگیریم و مواظب باشیم از این رشته جدا نشویم؛ معنی جدا نشدن هم این است که چشم و گوش و قلب و همه امکاناتی که خدا به ما داده به امام متصل باشد و با امام پیوند بخورد.
آن هایی که بین خودشان و امام این رشته اتصال الله را قطع می کنند، اینها دیگر از قرآن بهره مند نمی شوند و قرآن اضلالشان می کند. قرآن می فرماید فاسق کسی است که عهد خدا را نقض می کند و رشته ای را که خدا فرموده به آن گره بخورید را قطع می کند. این رشته، رشته رحمت الهی است که ائمه (ع) هستند، امام رحمت موصوله است. همه باید به این رشته گره بخورید، اگر از این رشته جدا شدید قرآن شما را هدایت نمی کند.
ائمه سرچشمه حکمت قرآن
پس فهم قرآن علاوه بر این که شرح صدر می خواهد باید انسان به جایی برسد که خدای متعال دلش را نورانی کند و پنجره های قلبش را به روی عالم غیب باز کند؛ توسل و توجه به اهل بیت هم می خواهد. انسان وقتی سر سفره قرآن می نشیند قرآن باطنش نور است، نور قرآن در قلب امام است، باید سر سفره قلب امام بنشنید و از قلب امام حقیقت بر وجود و بر چشم و بر زبان و بر قلب او جاری شود. اگر انسان آماده شد وقتی قرآن می خواند سرچشمه های حکمت از قرآن بر قلبش جاری می شود. خدای متعال این علم قرآن را در نزد امام قرار داده و به ائمه اختیار داده که به هر کسی به اندازه ای که لازم است از علوم قرآن بدهند. اگر از ائمه سؤال کنید همانطوری که در دوران حیاتشان به هر کسی به اندازه خودش جواب می دادند الان هم همینطور است، یک جور جواب نمی دهند. از امام صادق(ع) یک آیه را 5 نفر می پرسیدند به هر کسی به اندازه خودش جواب می دادند یک جور جواب نمی دادند.
اگر کسی محضر امام رضا رفت آماده بود و درخواست کرد علم قرآن به او می دهند، گاهی هم علم قرآن و علم جامع به او می دهند. یک کلمه به او می گویند که این یک کلمه یک کتاب است. یکی از شاگردان امام صادق (ع) به نام هشام از حضرت سؤال کرد حضرت یک حدیثی کوتاهی به او گفتند. بعد او گفت در این یک جمله حضرت به حدی مباحث توحیدی را برای من واضح کردند که بعد از آن با احدی مباحثه نکردم مگر اینکه من غالب بودم و هیچ کس در معارف توحیدی نمی توانست بر من غلبه کند. در اینجا حضرت یک جمله به او فرمودند. اگر کسی علم را از امام گرفت حتی در یک کلمه می تواند تمام علم را فرا گیرد.
روایت شده که وجود مقدس رسول الله (ص) در لحظه رحلتشان اسرار کوتاهی را به امیرالمؤمنین (ع) گفتند، ولی بوسیله آن هزار باب از علم را به روی امیرالمؤمنین گشودند که از هر باب هزار باب دیگر باز می شود. اگر کسی آماده بود ممکن است با یک کلمه درهای علم به روی انسان باز شود. بزرگان این طور بودند، مثلا مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی نقل می کنند امیرالمؤمنین(ع) در خواب یک شربت به ایشان عسل دادند تناول کردند ایشان ریشه فقاهتشان را از آن شربتی که در خواب خوردند می دانستند. اگر کسی قابل شد در خواب هم مورد لطف قرار بگیرد اثر دارد.
از این قبیل بزرگان زیاد بودند مثلا مرحوم شوشتری که خطیب معروف دوره ناصر الدین شاه و مجتهد جامع الشرایط بودند. وقتی صحبت می کردند همه را بهم می ریختند در احوالاتشان نقل شده در خواب دیدم وارد بر سیدالشهدا شدم حضرت فرمودند: حبیب آب نداریم برای ایشان حلوا درست کنید حبیب یک حلوایی برای من درست کرد و من خوردم، همه اینهایی که می بینید تراوش آن حلوایی است که حضرت دستور داده در خواب به من دادند. نمونه این فراوان است بعضی از بزرگان گفتند آن چه ما داریم برای این است که در خواب وجود مقدس علی بن موسی الرضا آب دهانشان را در به ما دادند خوردیم.
اگر امام بخواهد به کسی بدهد، معارف قرآن نزد امام است و اگر کسی قابلیت در خودش پیدا کرد و آماده شد به او می دهند، ولی اگر آماده هم نبود نمی دهند چون ما باید خودمان را مهیا کنیم آن وقت فیض از آن طرف می آید. اصل فیض، اصل علم، اصل قرآن نزد امام(ع) است. بنابراین اگر کسی می خواهد قرآن را بفهمد، آدرسش یک جا بیشتر نیست، علم قرآن و اسرار قرآن نزد امام است. خدای متعال این اسرار را به امام داده و دست امام هم باز است.
لذا در روایت موسی بن اشیم می گوید: آوازه امام صادق(ع) جهان اسلام را پر کرده بود که ایشان 4 هزار شاگرد فوق العاده تربیت کرده اند، از شام آمدم محضر امام صادق ببینم این آقایی که آوازه اش عالم را پر کرده علمش چطور است. قبلا در شام شاگرد یکی از علمای شام بودم به نام میر قتاده که خیلی دقیق بود و یک واو را با فا اشتباه نمی کرد. آمدم محضر امام صادق(ع) شخصی آمد یک آیه قرآن را سؤال کرد حضرت جواب دادند، دومی آمد همین آیه را پرسید حضرت جواب دیگری دادند. در دلم مضطرب شدم با خود گفتم چراآقا یک آیه را چند جور جواب می دهند العیاذ بالله یادشان رفته چه گفته اند؟! نفر سوم آمد همان آیه را پرسید حضرت جواب سوم دادند متوجه شدم که فراموشی و غفلت نیست. وقتی مجلس خلوت شد مرا صدا زدند فرمودند: موسی بن اشیم خدای متعال به سلیمان ملک داده فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِساب»(ص/39)، این ملکی که به تو دادیم شیاطین و اجنه برای آن می کردند باد در اختیارش بود، آن را به پیغمبرش نداده؟! به پیامبر بالاتر از آن را داده، آنچه که به پیامبر داده این است.(4)
فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(حشر/7)، هر چه پیغمبر از سرسفره علم و دین و معرفت به شما داده بگیرید و از هر چه شما را نهی کرده کنار بروید «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» هر چه به شما داد بگیرید و بروید. بعد فرمود خدای متعال به پیامبر دینش را داده است و اختیارش را هم به پیغمبر داده که به هر کسی چقدر بدهد. بعد این اختیار به ما داده شده، مقام بسیار بالایی است که کسی در مقامی بنشیند که امرش امر خدا باشد وقتی که او فرمان می دهد گویا خدا فرمان داده است. این که قراردادی نیست کسی باید آن چنان به خدا متصل باشد که فرمانش فرمان خدا بشود؛ لذا ما به هر کسی هر چه بخواهیم می دهیم البته ائمه هم آنچه که خدا بخواهد می خواهند «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللّهَ»(انسان/30)، چون در این مقام هستند خدا اختیار مطلق به ایشان داده است که هر چه خدا بخواهد آنها می خواهند، ولی اختیار با امام است.
آمادگی برای دریافت معارف قرآن و اهل بیت
اگر کسی خودش را آماده کرد و از چتر ولایت امام خارج نشد و عهد الهی را نقض نکرد و ارتباط دلش را با امام قطع نکرد و رشته ولایت امام را رها نکرد آن وقت محضر امام بیاید همه عالم هم محضر امام است. او هر وقت قرآن را باز می کند می داند محضر امام زمان است. هر جای قرآن سخت بود ملتمس به امام زمان می شود.
اگر آماده باشیم به اندازه آمادگی ما قرآن را به ما می فهمانند؛ البته بعضی هم هستند که تعلم کردند یاد گرفتند توسل کردند، ما هم خوب است از آنها یاد بگیریم. کسی که از معلم الهی یاد گرفته ارزش دارد که انسان از میوه های درخت علم او هم بچیند این هم اشکالی ندارد، ولی اصلش ائمه (ع) هستند. اگر کسی می خواهد به قرآن برسد حقیقت قرآن جز نزد امام نزد کسی دیگری نیست. آن ها منتظر شاگرد هستند.
روایت در توحید صدوق است حضرت امام باقر (ع) فقط الف و لام الصمد را معنا کردند و اسراری گفتند بعد فرمودند: اگر کسی قابل بود برای علمی که خدا به من داده «لَنَشَرْتُ التَّوْحِیدَ وَ الْإِسْلَامَ وَ الْإِیمَانَ وَ الدِّینَ وَ الشَّرَائِعَ مِنَ الصَّمَدِ»(5)، اسلام، ایمان، توحید، همه شرایع و دین را از کلمه صمد قرآن برایش بیرون می آوردم. اسرار این آیه را برایش باز می کردم و سفره این آیه را برایش پهن می کردم و همه این حقایق این آیه را برایش بیان می کردم. اگر کسی قابل بود امام به او تعلیم می کند؛ بنابراین برای فهم قرآن باید زیاد و متواضعانه قرآن را بخواند و بداند که این قرآن کتاب الهی و سفره گسترده معارف الهی است.
دوای همه درها در این قرآن است و بداند کلام الهی است. باید خودش را آماده کند که شرح صدر پیدا کند و آن وقت اگر آماده شد از امام تعلم کند، امام هم زنده و مرده ندارد و حی است. این غیر از علم ظاهری است انسان باید ادبیات را یاد بگیرد و تفسیرهم بخواند. اگر قلبی آماده بود و به محضر امام رفت همه حقایق و اسرار نزد امام هستند و امام(ع) این قلب آماده را با نورانیت قرآن و معارف قرآن آشنا می کند؛ البته راه رسیدن به نورانیت و شرح صدر چیست و انسان چگونه آماده شود تا اسرار قرآن را به او بدهند این هم یک بحثی است اشاره خواهد شد. السلام علیک یا اباعبدالله...
پی نوشت ها:
(1) الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسی)، ج1، ص: 253
(2) مکارم الأخلاق، ص: 447
(3) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج1، ص: 114
(4) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، ج1، ص: 385
(5) التوحید (للصدوق)، ص: 92
قطعات
-
عنوانزمانتعداد پخش
کاربر مهمان