display result search
- 604
- 1000
- 1000
- 1000
تفسیر آیات 1 تا 10 سوره عبس
درس آیت الله عبدالله جوادی آملی با موضوع "تفسیر آیات 1 تا 10 سوره عبس"
- ذات اقدس الهی قرآن کریم را برای پیغمبر (ص) نازل کرد و آن حضرت را مبیّن قرار داد
- الفاظ مشترک به وسیله قرائن داخلی و خارجی مشخص می‌شوند.
بسم الله الرحمن الرحیم
﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی (1) اَنْ جاءَهُ الْاَعْمی (2) وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی (3) اَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری (4) اَمَّا مَنِ اسْتَغْنی (5) فَاَنْتَ لَهُ تَصَدَّی (6) وَ ما عَلَیْکَ اَلاَّ یَزَّکَّی (7) وَ اَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی (8) وَ هُوَ یَخْشی (9) فَاَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی (10) ﴾.
سوره مبارکه «عبس» که این نام علم «بالغلبة» است و نام‌های دیگری هم به مناسبت‌های گوناگون بر این سوره اطلاق شد در مکه نازل شد. صدر این سوره از قضیه‌ای حکایت می‌کند که تفصیل آن را روایات باید بیان کند. قرآن کریم را ذات اقدس الهی برای پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل کرد و آن حضرت را مبیّن قرار داد فرمود: ﴿وَ اَنزَلْنَا اِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ اِلَیْهِمْ﴾.[1] خود این ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی ٭ اَنْ جاءَهُ الْاَعْمی ﴾ نیاز دارد که شان نزول آن مشخص بشود و مرجع ضمیر این فعل‌ها مشخص بشود و راز عتاب هم مشخص بشود. اینها بدون تفسیر اهل بیت مقدور نیست، کلامی است خاص بین ذات اقدس الهی و گیرنده وحی به نام پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لکن خطوط کلی قرآن نزاهت پیامبر و عصمت آن حضرت و عظمت آن حضرت و طهارت اخلاقی آن حضرت را ثابت می‌کند باید درباره این ضمیر و راز اینکه اعراض شده از آن اعمی مشخص بشود.
پرسش: ...
پاسخ: بله، اما به قرینه موصوف باید تشخیص داد که این چه کاری است به قرینه موصوف مشخص می‌شود که این مرد عظیم است، این اخلاق عظیم است و مانند آن. الفاظ مشترک همین طور هستند الفاظ مشترک به وسیله قرائن داخلی و خارجی مشخص می‌شود عظیم همین طور است رئوف همین طور است، ﴿بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ﴾[2] رحیم همین طور است؛ اگر لفظی مشترک بود ولو معنوی از راه مصداق مشخص می‌شود.
به هر تقدیر این ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ ضمیر به چه کسی برمی‌گردد نیازی به تبیین دارد و چرا اعراض شده است تبیین دارد و آیا این در صورت مذمت است یا نه، بیان دارد و آن کسی که مورد مذمت است چه شخصی است نیاز به بیان دارد. قسمت مهم این بیان‌ها به عهده خود قرآن کریم است برخی از آن نقاط مبهم به وسیله روایات است روایاتی که از اهل بیت (علیهم‌السّلام) رسیده است این است که ضمیر ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ به آن شخص اموی برمی‌گردد و این عتاب درباره آن شخص است؛ اما خطوط کلی این را خود قرآن کریم بیان کرد که وجود مبارک پیغمبر (علیه و علی آله آلاف التحیة و الثناء) برابر سوره مبارکه «قلم» آیه چهارم به خُلق عظیم موصوف شده است و این سوره «قلم» هم قبل از سوره «عبس» نازل شده است صدر آن سوره «قلم» بعد از تسمیه این است ﴿ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ٭ ما اَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ ٭ وَ اِنَّ لَکَ لَاَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ﴾؛ [3] یعنی تو پاداش متصل نامتناهی داری؛ «منّ» یعنی قطع، ممنونه یعنی مقطوعه، ﴿غَیْرَ مَمْنُونٍ﴾؛ یعنی غیر مقطوع، یعنی دائم. ﴿وَ اِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ﴾[4] این جمله، جمله اسمیه است تو بر اخلاق عظیم مستقر هستی؛ این وصف وجود مبارک حضرت است.
اما دستوری که خدای سبحان به مجلس تعلیم و تربیت آن حضرت داده است، در سوره مبارکه «انعام» گذشت؛ در سوره «انعام» آیه 54 این بود: ﴿وَ اِذا جاءَکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ اَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ اَصْلَحَ فَاَنَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ﴾ این در مکه نازل شد دستور داد وقتی عده‌ای آمدند در مسجد در مجلس تو پای منبر تو نشستند اولین کاری که می‌کنی بعد از تحمید و تسمیه ذات اقدس الهی، به اینها سلام می‌کنی. روضه همان کتاب شریف روضة الشهداء است که مبلّغان برابر آن می‌خواندند می‌گفتند روضه‌خوانی، روضه‌خوانی؛ برابر آن می‌خواندند، می‌گفتند فلان مجلس، مجلس روضه‌خوانی است. این کتاب به نام روضة الشهداء است، از روی این کتاب می‌خواندند می‌گفتند که فلان جا روضه‌خوانی است قبلاً رسم بود که واعظ همین که تسمیه ذات اقدس الهی و تحمید را به پایان می‌برد، به مخاطبانش سلام می‌کرد، الآن فقط در نمازهای جمعه و امثال جمعه رسم است که سلام می‌کنند؛ ولی دستور رسمی اسلام این بود که وجود مبارک پیغمبر باید سلام می‌کرد: ﴿وَ اِذا جاءَکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ﴾ اول سلام می‌کرد.
پرسش: این مطلب درباره مؤمنین است.
پاسخ: نه‌ام مکتوم او کافر نبود آنها کافر بودند.
پرسش: آیه ظهور ندارد که حتماً مؤمن باشد.
پاسخ: چرا، آیات از او خیلی تجلیل می‌کند ﴿لَعَلَّهُ یَزَّکَّی﴾ و مانند آن می‌گوید و در آن جلسه رسمی اینها را سلام کرد، رسم جلسه همین بود، برنامه رسمی جلسه این بود که حضرت به همه احترام کند. پس اخلاق پیغمبر قبل از نزول سوره ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی مورد تصدیق خداست که خدا فرمود: ﴿وَ اِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ﴾. دوم اینکه ادب مجلس پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) احترام به واردین بود و سلام به واردین. سوم آن اوصاف خاصه‌ای که خدای سبحان چه در بخش‌های سوره مبارکه «توبه» چه در بخش‌های دیگر از وجود مبارک حضرت یاد کرد. در سوره مبارکه «توبه» آیه 128 این است که ﴿لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ﴾ شما هر وقت در فشار و زحمت باشید بر پیغمبر خیلی سخت می‌گذرد؛ الآن هم وجود مبارک حضرت همین طور است، وجود مبارک ولیّ عصر (سلام‌الله‌علیه) هم همین طور است که اگر مردم در زحمت اقتصادی و غیر اقتصادی باشند بر وجود مبارک پیغمبر خیلی سخت می‌گذرد ﴿عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ﴾، «عَنَت» یعنی سختی. آنچه بر شما سخت است بر پیغمبر گران تمام می‌شود ﴿حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ﴾؛ این ﴿رَؤُفٌ رَحیمٌ﴾ دو اسم از اسمای حسنای خدای سبحان است این دو اسم که از اسمای حسنای خدای سبحان است از اوصاف خدای سبحان است برای مظهر تامش که وجود مبارک حضرت است به کار برده؛ خدا رئوف رحیم است، مظهر او هم رئوف رحیم است منتها یکی «بالاصاله» یکی «بالتّبع»، یکی «بالحقیقة» یکی «بالعرض و المجاز».
در سوره مبارکه «شعراء» به سبک دیگری وظیفه حضرت دستور داده شد که شما وقتی مؤمنین آمدند نسبت به آنها خفض جناح کنید؛ در آیه 215 به بعد سوره مبارکه «شعراء» این است که ﴿وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ﴾. «خفض جناح» در قرآن کریم دو بار تکرار شده: یکی درباره فرزندان نسبت به پدر و مادر است، یکی درباره پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نسبت به مؤمنین است؛ منتها یکی خفض جناح ترحّم است یکی خفض جناح احترام. خفض جناح ترحّم مخصوص پیغمبر نسبت به مؤمنین است که نسبت به مؤمنین ﴿وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ﴾؛ یعنی حالا که تو که پَر درآوردی می‌توانی به ﴿دَنَا فَتَدَلَّی﴾[5] برسی معراج کنی خفض جناح کن، مؤمنین زیر بال خود بگیر، «لعدة اغراضٍ»؛ اول اینها پَر در بیاورند، دوم اینکه پرواز کردن را یاد بگیرند، سوم اینکه به کدام سمت پرواز کنند هم یادشان بده. این سه تا کار را به این مؤمنین یاد بده؛ مثل کبوتری که فرزندانش را با این سه کار تعلیم می‌دهد: این فرزندان را در زیر پَر می‌گیرد تا آنها پَر در بیاورند اولاً، پرواز کردن را یاد بگیرند ثانیاً، کجاها بروند و کدام طرف حرکت کنند و پَر بکشند ثالثاً. ﴿وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ﴾ این سه وظیفه رسمی حضرت بود؛ منتها این خفض جناح ترحّم است ما می‌گوییم فلان شخص خفض جناح دارد یعنی متواضع است. ولی خفض جناحی که فرزند نسبت به پدر و مادر دارد این است که ﴿اِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ اَحَدُهُما اَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ.... . ٭ وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾ درباره پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) «ذُلّ» نیست چون احترام غیر از مذلّت است؛ ولی نسبت فرزند با پدر و مادر گفت ذلیلانه و ذلولانه و نرم‌رفتاری و ترحّمی، این پدر پیر و مادر پیر را پذیرایی کن ﴿اِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ اَحَدُهُما اَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریماً ٭ وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾، نه «وَ اخْفِضْ لَهُما الجَناحَ» آن احترام است این ترحّم اینجا می‌شود خفض جناح.
ولی «علیای حال» وظیفه رسمی حضرت این بود سیره رسمی حضرت همان خفض جناح ﴿لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ﴾ بود ﴿بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ﴾ بود ﴿عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ﴾ بود اینها اوصاف پیغمبر است نسبت به مؤمنین. حالا مؤمنی که نابیناست آمده احکام الهی را بهتر و برتر یاد بگیرد و ذات اقدس الهی هم این مورد را تصدیق کرده که این آمده برای اهداف برتر و مورد هم موردی نیست که توجیه‌پذیر باشد این معلوم می‌شود که یقیناً ضمیر به پیغمبر برنمی‌گردد؛ چرا؟ برای اینکه بعضی از مفسران توجیه کردند گفتند جلسه رسمی است صنادید قریش جمع شدند اتمام حجت بشود آنها اگر اسلام می‌آوردند وضع حجاز روبراه نبود جنگ داخلی نبود، خیلی مسئله مهم بود اسلام آوردن آنها اهمیت داشت، وسط دعوت پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نسبت به اینها، او آمده حالا گفته که «علّمنی» اینجا جای آن آمدن نبود!
اگر همین مقدار بود خدا عتاب نمی‌کرد، از عتاب پیغمبر معلوم می‌شود که زمینه زمینه‌ای نبود که شخص را بتواند براند زمینه زمینه‌ای نبود که با حالتی عبوس او را از صحنه بیرون کنند با اعراض از صحنه بیرون کنند می‌توانست بگوید تشریف داشته باشید تا نوبت شما بشود این چیز محمود و ممدوحی است؛ اما از این آیات ده‌گانه پیداست که کار، کار بدی بود و مورد اعتراض بود؛ لذا روایاتی که از اهل بیت (علیهم‌السّلام) رسیده است این بود که آن شخص اموی اعراض کرد، آن شخص اموی عبوس کرد؛ گرچه این ابن‌ام مکتوم نابیناست عبوس را نمی‌بیند روبرگرداندن را نمی‌بیند، فقط حرف را می‌شنود، اما خدا که می‌بیند فرمود چرا این کار را کردی؟ معلوم می‌شود طبق روایاتی که از ائمه (علیهم‌السّلام) رسیده است این ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ به پیغمبر برنمی‌گردد. آن‌گاه متکلم خداست شنونده هم وجود مبارک حضرت است خدا به پیغمبر می‌فرماید ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ آن وقت بقیه را خطاب می‌کند چون خطاب به پیغمبر است از باب «اِیَّاکِ اَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَة»[6] تو چه می‌دانی که این چه شخصی است؟ طهارت دارد می‌تواند اهل تزکیه باشد و مانند آن.
بنابراین گرچه برخی‌ها خواستند توجیه بکنند، توجیه کردن در جایی است که با عتاب الهی همراه نباشد، از عتاب الهی معلوم می‌شود که کار، کار خوبی نبود. یک وقت است که ابن عاشور و امثال ابن عاشور در صدد این هستند که توجیه کنند یا عده‌ای از مفسران دیگر که جای این شخص نابینا نبود اینها سران حجاز بودند آمدند با حضرت دارند گفتگو می‌کنند اتمام حجت می‌کنند اگر اینها اسلام را قبول می‌کردند حجاز آن جنگ‌ها را نمی‌دید جلسه خیلی مهم بود در جلسه خیلی مهم که کسی بدون وقت قبلی نباید بیاید؛ بسیار خوب، اگر صحنه این بود جا برای توبیخ نبود جا برای عتاب نبود معلوم می‌شود که صحنه این طور نبود. صحنه طوری بود که می‌شد به جناب ابن مکتوم بگوید که تشریف داشته باشید تا نوبت شما بشود همین! اما از اینکه عبوس بکنند حالا ولو او نمی‌دید دیگران که می‌دیدند رنجی بود برای او زحمتی بود برای او.
بنابراین از مجموع برمی‌آید که این ﴿وَ اَنزَلْنَا اِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ﴾ وجود مبارک پیغمبر و این سیزده نفر، یک نورند «کُلُّهُم نورٌ واحِد»[7] («یَا مُحَمَّدُ اِنِّی خَلَقْتُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْاَئِمَّةَ مِنْ نُورٍ وَاحِد...» .) هر حقیقتی که از وجود مبارک ائمه برسد از همان حضرت می‌رسد. اینها بیان کردند که ضمیر ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ آن اموی است در بعضی از روایات دارد که سومی است در بعضی از روایات دارد که رجل اموی است؛ چون ظاهر این ده آیه عتاب است و وجود مبارک حضرت منزّه از عتاب است؛ پس معلوم می‌شود مرجع ضمیر او نیست. اگر قرآن کریم پیغمبر را به این صورت معرفی کرد که در حدّ یک فرشته است او این است. ببینید رئوف و رحیم را خدا حتی درباره فرشته‌ها هم به کار نبرده است. رئوف و رحیم دو اسم از اسمای حسنا و دو وصف از صفات علیای ذات اقدس الهی است. در ادعیه خدا را می‌خوانیم که «یَا رَؤُوفُ یَا رَحِیمُ»[8] اگر رئوف و رحیم از اوصاف برجسته خداست و اگر ذات اقدس الهی این دو تا وصف را که وصف فعلی است برای وجود مبارک پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قائل است چه در سوره مکی چه در سوره مدنی پیغمبر را به این عظمت می‌ستاید نمی‌شود گفت که ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾.
کسانی که با زحمت طهارت اخلاقی را پیدا می‌کنند، بله آنها ممکن است که با یک رنج و با کوششی تحمل بکنند؛ اما اگر کسی به این مقام والا رسید اخلاق حسنه از او به سهولت صادر می‌شود به آسانی صادر می‌شود؛ چون این طور است نه رنجی برای آن حضرت بود که بگوید باشید تا نوبت شما برسد اصلاً این کارها را آن وقت می‌کردند در خود ائمه (علیهم‌السّلام) این نوبت را می‌گفتند رعایت بکنید در بعضی از دستورات ائمه هم آمده؛ کسی چند تا سؤال داشت همین طور آمد سؤال بکند حضرت فرمود صبر کنید نوبت شما بشود بعد. اینها در دستورات ما هم هست؛ گاهی هم به اینها سؤال می‌کردند که شما الآن وضعی که دارید این لباسی که شما پوشیدید لباس علی بن ابیطالب نیست، فرمود بله من هم می‌دانم، اما آن حضرت در آن زمان بود که کسی وضع مالی‌اش هیچ روبراه نبود، اما الآن وضع مالی خیلی‌ها خوب است، ما اگر یک لباس مندرس به تن بکنیم و کفش خودمان را خودمان دوخت و دوز بکنیم این مشکل دارد، بد می‌گویند؛ آن وقت یک وضع دیگر بود الآن یک وضع دیگری است این سؤالات را می‌کردند اینها هم به خوبی جواب می‌دادند که بله اگر ما آن عصر زندگی می‌کردیم عصر حضرت امیر و عصر رسول ( (سلام‌الله‌علیها) ا) یکی بود. اولاً مثل خود حضرت امیر دومی نخواهد آمد؛ یعنی گرچه وجود مبارک پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آن کمالات را داشت، ولی چه طور شد چه مصلحت بود چه دستوری بود فقط از زمان مطهر حضرت امیر این حرف‌ها شنیده شد که فرمود «سَلُونِی قَبْلَ اَنْ تَفْقِدُونِی فَلَاَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ اَعْلَمُ مِنِّی بِطُرُقِ الْاَرْض»[9] خیلی این حرف بلند است، هیچ کس از خلیل الهی، از ذبیح الهی، از کلیم الهی، از مسیح الهی، از روح الهی، از هیچ کس نقل نشد که بگویند هر چه می‌خواهید از عرش تا فرش بپرسید من بلد هستم؛ «سَلُونِی قَبْلَ اَنْ تَفْقِدُونِی» چه عظمتی است. حالا این خود وجود مبارک پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این را نفرمود بعضی از امور است که باید علی بگوید همین! آن کارها هم همین طور بود خسف نعل می‌کرد.
پرسش: ...
پاسخ: بله ﴿لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾[10] و اینها چون نور واحدند به دستور آن حضرت و به اجازه آن حضرت دارند این حرف را می‌زنند؛ اگر این دو تا نور بود بله، اما به هر حال کار تقسیم شده است هیچ پیغمبری نیامد بگوید از عرش تا فرش هر چه می‌خواهید من بلد هستم چه عظمتی است خدا می‌داند! چه علمی است خدا می‌داند! فرمود من اخبار آسمان‌ها و آسمانی را بهتر از اخبار زمینی می‌دانم «فَلَاَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ اَعْلَمُ مِنِّی بِطُرُقِ الْاَرْض». حالا او خسف نعل می‌کرد کفشش را خودش دوخت و دوز می‌کرد؛ امام ششم فرمود بله ما هم اگر آن وقت بودیم همین کار را می‌کردیم نباید شما توقع داشته باشید آن عصر فقر و عصر جنگ و عصر تحریم بود، اینها مشکلات فراوانی داشتند ما هم اگر بودیم همین کار را می‌کردیم. الآن اگر می‌بینید من یک لباس ظاهری دارم حضرت گاهی به دیگری می‌گفت حالا تو که آمدی مرا نصیحت بکنی آن لباس نرم را زیر پوشیدی این لباس زبر را در بیاور ببینیم چه می‌گویی! حالا داری ما را نصیحت می‌کنی؟ به دیگری فرمود اگر ما هم عصر پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بودیم همین کار را می‌کردیم شما نباید توقع داشته باشید که جمیع اعصار یکی باشد، ما باید حرام خدا را حرام بدانیم.
غرض این است که خطوط کلی مسئله را قرآن حل کرد ما هیچ ابهامی نداریم که مرجع ضمیر نمی‌تواند پیغمبر باشد برای اینکه اخلاق او آداب او رفتار او کردار او گفتار او را چه در سوره «انعام»، چه در سوره «توبه»، چه در سوره «شعراء»، چه در سوره ﴿ن و القلم﴾ که بعضی مکی‌اند بعضی مدنی یا همه‌شان مکی‌اند فرمود تو این هستی. حالا وقتی او رئوف رحیم است خفض جناح دارد ﴿وَ اِذا جاءَکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ﴾[11] می‌توانست به ابن مکتوم بگوید شما تشریف داشته باشید تا نوبت شما بشود. بعضی‌ها که خواستند ضمیر ﴿عَبَسَ﴾ را به حضرت برگردانند، بعد توجیه کنند که این بزرگان قریش آمدند مشکل را حل کنند، بسیار خب، اگر این درست باشد آنهایی که فرمود: ﴿﴿سَواءٌ عَلَیْهِمْ اَ اَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ﴾﴾[12] [13] اینها اهل ایمان نبودند چه اینکه ایمان هم نیاوردند. عباس عموی پیغمبر در همین صحنه بود تا آخرین لحظه ایمان نیاورد، بعد از فتح مکه ایمان آورد بعد از فتح مکه وقتی وجود مبارک حضرت امیر گفتند که چطور شما سقیفه را امضا کردی؟ این در کتاب شریف تمام نهج البلاغة هست؛ ای کاش سید رضی (رضوان الله تعالی علیه) این جمله را در نهج البلاغه می‌آورد فرمود من کسی نیستم سقیفه را امضا بکنم دست مرا بستند بردند من امضا کردم. اگر عموی من حمزه و برادرم جعفر بودند من که سقیفه را امضا نمی‌کردم.[14] («لَوْ کَانَ لِی بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَمِّی حَمْزَةُ وَ اَخِی جَعْفَرٌ لَمْ اُبَایِعْ کَرْها».) یک عمو مانده بود برای من عباس که در آخرین بار رباخوار مکه بود و در زمان فتح مکه مسلمان شد و پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: اولین ربایی که من زیر پای خودم می‌گذارم و آن امضاها و خطوط و اسناد را زیر پا می‌گذارم «رباً عمّی العباس» است، او که به درد ما نمی‌خورد؛ یکی هم برادرم عقیل بود که همیشه به دنبال مال می‌گشت که اخیراً هم به دنبال دیگران رفته است.[15] [16] (کلُّ دمٍ کانَ فی الجاهلیةِ موضوعٌ تحتَ قدمیّ... و کلُّ رباً کانَ فی الجاهلیةِ موضوعٌ تحتَ قدمی و اوّل رباً اضعهُ ربا العبّاس بن عبدالمطلب.) من اگر عمویم حمزه بود برادرم جعفر بود من که سقیفه را امضا نمی‌کردم. اینها هم دیدند که من کسی ندارم دست مرا بستند و رفتند سقیفه را امضا کردم.
این از کلمات نورانی آن حضرت است که متاسفانه در این نهج البلاغه نیست بر همه ما یعنی بر همه ما طلبه‌ها لازم است که این کتاب شریف تمام نهج البلاغة را در کنار قرآن داشته باشیم ما به حضرت امیر بسته‌ایم باید حرف‌هایش را بدانیم بسیاری از حرف‌های حضرت در دست ما نیست.
غرض این است که اینها مشخص کردند که پیغمبر چه کسی بود اوضاعش چگونه بود رفتارش چه بود کردارش چه بود این را آدم یقین پیدا می‌کند که ضمیر ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ به پیغمبر برنمی‌گردد. بله اگر عتابی در کار نبود ممکن بود توجیه بعضی‌ها که حالا اینها سران قریش‌اند آمدند، اگر اینها اسلام می‌آوردند وضع حجاز بهتر می‌شد، بله این ممکن بود که انسان بگوید ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ حضرت نگران بود به اینها گفت الآن موقع آمدن شما نبود شما حالا پس بنشینید نوبت بگیرید وقتی می‌بینید ما داریم حرف می‌زنیم نوبت دیگران است شما چه اصراری دارید الآن که ما اینها را طرد کنیم با شما بنشینیم؟ این بله کار معقولی بود؛ اما از عتاب خداوند پیداست که کار به این صورت‌ها نبود.
در برابر در سوره مبارکه «شعراء» این است که فرمود: ﴿َ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ ٭ فَاِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ اِنِّی بَری‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ﴾؛[17] پس چه در سوره «شعراء» چه در سوره «توبه»، چه در سوره «انعام» چه در سوره «ن و القلم» و مانند آن حضرت به خفض جناح و رئوف رحیم و به خُلق عظیم اینها وصف شده است. کسانی که خُلق عظیم دارند ملکه است برای او و هیچ چیزی نمی‌تواند آنها را به هم بزند یعنی مثلاً عصبانی بکند غضبناک بکند نه، این طور نبود.
﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی ٭ اَنْ جاءَهُ الْاَعْمی ﴾؛ حالا چون گفتگو بین خدا و پیغمبر است فرمود او ﴿عَبَسَ﴾ این معلوم می‌شود که او روبرگرداند حالا چون روایت هم هست که «اِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ جَمِیعُهُ عَلَی مَعْنَی اِیَّاکِ اَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَةِ»؛[18] حالا به حضرت خطاب بکند که تو چه می‌دانی او شایسته است یا نه؟ تو چه می‌دانی او برای طهارت آمده یا نه؟ چه می‌دانی که او مقامی دارد یا نه؟ ﴿وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی﴾ آن شخص اعمی ﴿اَوْ یَذَّکَّرُ﴾ یا اهل طهارت باشد خودش یا با تذکره شما متذکر بشود روبراه بیاید ﴿اَمَّا مَنِ اسْتَغْنی﴾ آنکه وضع مالی‌اش خوب است که ﴿اِنَّ الْاِنْسانَ لَیَطْغی ٭ اَن رَآهُ اسْتَغْنَی﴾،[19] ﴿فَاَنْتَ لَهُ تَصَدَّی﴾ تو متصدی او هستی با او گفتگو می‌کنی با او جلسه داری وقت را برای او صرف می‌کنی ﴿وَ ما عَلَیْکَ اَلاَّ یَزَّکَّی﴾؛ حالا اگر این شخص تذکره پیدا نکرد دامنگیر تو نمی‌شود، یا دیگری اگر مزکی نشود تو باید بیان کنی هدایت کنی حالا چه قبول چه نکول، این عیبی ندارد وَ اَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی ٭ وَ هُوَ یَخْشی ٭ فَاَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی عاقبت کار هم این است که این مجلس هم شما می‌دانید بی‌اثر بود هیچ کدام از اینها روبراه نشدند که حالا اسلام بیاورند و مشکل حجاز حل بشود مشکل مکه حل بشود همه اینها آمدند تا بگویند که ما رفتیم دیدیم که خبری نبود اصلاً بعضی‌ها توطئه‌شان این بود که صبح بروند ایمان بیاورند عصری برگردند کافر بشوند بگویند ما رفتیم خبری نبود صبح ایمان بیاورد ﴿وَ اکْفُرُوا آخِرَه﴾[20] این در بعضی از آیات هست آخر روز که شد در بیایید بگویید ما رفتیم خبری نبود این توطئه آنها بود از اینها هم کار خیری مشهود نمی‌شد و آن حضرت هم که عالم بود به این حرف‌ها فقط برای اتمام حجت جمع اینها را پذیرفت در اَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْاَقْرَبینَ، در همان اَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْاَقْرَبینَ هم آمده وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ که آن غیر از سوره «شعراء» است در همان اوایل بعثت که فرمود اول کسی که دعوت مرا بپذیرد او خلیفه من است که وجود مبارک حضرت امیر در همان سن پذیرفت این اَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْاَقْرَبینَ از همان وقتی که نازل شد مقام حضرت امیر مشخص شد اینها هم کسانی بودند که تمام زحمت‌ها را می‌کشیدند آن پذیرایی‌ها را می‌کشیدند بعد کافراً در می‌آمدند برای اینها که وجود مبارک حضرت آن طور وقت صرف بکند که مؤمنی را طرد کند که نبود وَ اَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی که آن نابینا بود وَ هُوَ یَخْشی ٭ فَاَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی از او اعراض می‌کنی صرف نظر می‌کنی این کار، کار تو نیست کَلاَّ اِنَّها تَذْکِرَةٌ ٭ فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ ٭ فی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ ٭ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ ٭ بِاَیْدی سَفَرَةٍ ٭ کِرامٍ بَرَرَةٍ می‌فرماید این حرف‌ها از راه طیب و طاهر آمده مبداش طیب و طاهر است وحی است، پایانش که قلب مطهر توست طیب و طاهر است این مسیر و کانال طیب و طاهر است این را سفرای ما دست به دست گرداندند تا به دست تو رسید اینها سفیر ما هستند فرستاده ما هستند این وحی به دست اینها رسیده است از دست اینها عبور کرده است بِاَیْدی سَفَرَةٍ این «سفرة» جمع سافر است بِاَیْدی سَفَرَةٍ این «سفرة» چه کسانی هستند؟ کِرامٍ بَرَرَةٍ خدای سبحان ملائکه را به کرام وصف کرده است در سوره مبارکه «انبیاء» فرمود: بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ ٭ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمْرِهِ یَعْمَلُونَ اینها بندگان کریم‌اند قبل از فرمان ذات اقدس الهی کاری نمی‌کنند قبل از قول خدای سبحان حرفی نمی‌زنند لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمْرِهِ یَعْمَلُونَ که همین بیاناتی که خدا در سوره «انبیاء» برای فرستاده‌ها و سفرای الهی و ملائکه ذکر می‌کند وجود مبارک حضرت‌هادی (سلام‌الله‌علیه) در زیارت جامعه برای اهل بیت ذکر می‌کند شما در زیارت جامعه وقتی موفق هستید می‌خوانید می‌بینید این جمله‌های سوره «انبیاء» در زیارت جامعه در وصف ائمه آمده است ائمه ما کسانی‌اند بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ ٭ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمْرِهِ یَعْمَلُونَ اینها هستند. این وجود مبارک حضرت‌هادی است برای همه ذکر می‌کند یعنی انسان وقتی حرم مشرف شد در زیارت این ذوات مقدس می‌گوید این هستید همان چیزی که خدا در سوره مبارکه «انبیاء» برای ملائکه ذکر می‌کند وجود مبارک حضرت‌هادی در زیارت جامعه برای ائمه ذکر می‌کند.
اینها می‌فرمایند آن که عبوس کرد پیغمبر نبود. حالا این کرام بررة که وصف فرشته‌هاست از این کانال عبور کرده است یک وقت است که مبدا طاهر است منتها طاهر است ولی از مسیر ناپاک عبور می‌کند این اثر ندارد. ببینید وجود مبارک پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود این فضای دهن را پاک کنید نه دندان را آن یک ثواب دیگری دارد اگر کسی طهارت را رعایت کند دندان را مسواک کند «قربة الی الله» ثواب دارد اما مسئله «طهروا اثنانکم» غیر از «طَهِّرُوا اَفْوَاهَکُمْ»[21] است. آن روایتی که دارد دندان را مسواک کنید ثوابش دیگر است اما این روایت این است که «طَهِّرُوا اَفْوَاهَکُمْ» چرا؟ برای اینکه شما بر فرض آدم خوبی باشید قلب شما پاک است و پر از ایمان است ولی از این قلب که بیرون آمد در فضای دهن این باید طیب و طاهر باشد چرا؟ «طَهِّرُوا اَفْوَاهَکُمْ فَاِنَّهَا طُرُقُ الْقُرْآن» این سوره مبارکه «الرحمن» یا سوره مبارکه «یس» یا سوره مبارکه «فاتحة الکتاب» را که در نماز می‌خوانید قرآن باید از این دهن بگذرد اگر ـ خدای ناکرده ـ این دهن غذای بد خورده باشد یا حرف بد زده باشد این زبان بدکاری کرده این دهن کار بدی کرده این آیه آلوده می‌شود فرمود: «طَهِّرُوا اَفْوَاهَکُمْ» اینکه حرف بعضی‌ها اثر ندارد برای چیست؟ الآن شما بهترین آب چشمه را از یک لوله آلوده بخواهید عبور کنید اثر ندارد فرمود دهن را پاک کنید «فَاِنَّهَا طُرُقُ الْقُرْآن» با خدا می‌خواهید حرف بزنید باید این حرف‌هایتان طیب و طاهر باشد مردم را بخواهید نصیحت کنید باید طیب و طاهر باشد بسیار خوب در قلبتان طاهر است بله قلب شما طاهر است مسلمان هستید مؤمن هستید و شیعه هستید ولی این نصیحتی که می‌کنید این حدیثی که می‌خوانید این آیه‌ای که می‌خوانید از این دهن می‌گذرد حرف را که دندان نمی‌گوید حرف را زبان می‌گوید آن مسواک کردن مال دندان است این زبان را این فضای کام را این دهن را فرمود پاک بکن تا از دهن پاک حرف خوب در می‌آید بله! وگرنه شما بهترین آیه را بهترین روایت را از قلب پاکتان مسلمان هستید مؤمن هستید بله درست است اما وقتی از این دهن ناپاک در می‌آید اثرش کم است حضرت فرمود «طَهِّرُوا اَفْوَاهَکُمْ فَاِنَّهَا طُرُقُ الْقُرْآن».
[1] نحل/سوره16، آیه44.
[2] توبه/سوره9، آیه128.
[3] قلم/سوره68، آیه1-3.
[4] قلم/سوره68، آیه4.
[5] نجم/سوره53، آیه8.
[6] عوالی اللئالی، ابن أبی جمهور، ج4، ص115.
[7] الغیبة (للنعمانی)، ص93.
[8] الإقبال بالأعمال الحسنة - ط الحدیثة، السید بن طاووس، ج3، ص206.
[9] نهج البلاغة، الدشتی، محمد، ج1، ص189.
[10] احزاب/سوره33، آیه21.
[11] انعام/سوره6، آیه54.
[12] بقره/سوره2، آیه6.
[13] یس/سوره36، آیه10.
[14] تمام نهج البلاغة، ص881.
[15] بحار الأنوار - ط دارالاحیاء التراث، العلامة المجلسی، ج37، ص113.
[16] تفسیر القمی، القمی، علی بن ابراهیم، ج1، ص171.
[17] شعراء/سوره26، آیه215 -216.
[18] عوالی اللئالی، ابن أبی جمهور، ج4، ص115.
[19] علق/سوره96، آیه6 -7.
[20] آل عمران/سوره3، آیه72.
[21] مستدرک الوسائل، المحدّث النوری، ج1، ص368.
- ذات اقدس الهی قرآن کریم را برای پیغمبر (ص) نازل کرد و آن حضرت را مبیّن قرار داد
- الفاظ مشترک به وسیله قرائن داخلی و خارجی مشخص می‌شوند.
بسم الله الرحمن الرحیم
﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی (1) اَنْ جاءَهُ الْاَعْمی (2) وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی (3) اَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری (4) اَمَّا مَنِ اسْتَغْنی (5) فَاَنْتَ لَهُ تَصَدَّی (6) وَ ما عَلَیْکَ اَلاَّ یَزَّکَّی (7) وَ اَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی (8) وَ هُوَ یَخْشی (9) فَاَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی (10) ﴾.
سوره مبارکه «عبس» که این نام علم «بالغلبة» است و نام‌های دیگری هم به مناسبت‌های گوناگون بر این سوره اطلاق شد در مکه نازل شد. صدر این سوره از قضیه‌ای حکایت می‌کند که تفصیل آن را روایات باید بیان کند. قرآن کریم را ذات اقدس الهی برای پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل کرد و آن حضرت را مبیّن قرار داد فرمود: ﴿وَ اَنزَلْنَا اِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ اِلَیْهِمْ﴾.[1] خود این ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی ٭ اَنْ جاءَهُ الْاَعْمی ﴾ نیاز دارد که شان نزول آن مشخص بشود و مرجع ضمیر این فعل‌ها مشخص بشود و راز عتاب هم مشخص بشود. اینها بدون تفسیر اهل بیت مقدور نیست، کلامی است خاص بین ذات اقدس الهی و گیرنده وحی به نام پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لکن خطوط کلی قرآن نزاهت پیامبر و عصمت آن حضرت و عظمت آن حضرت و طهارت اخلاقی آن حضرت را ثابت می‌کند باید درباره این ضمیر و راز اینکه اعراض شده از آن اعمی مشخص بشود.
پرسش: ...
پاسخ: بله، اما به قرینه موصوف باید تشخیص داد که این چه کاری است به قرینه موصوف مشخص می‌شود که این مرد عظیم است، این اخلاق عظیم است و مانند آن. الفاظ مشترک همین طور هستند الفاظ مشترک به وسیله قرائن داخلی و خارجی مشخص می‌شود عظیم همین طور است رئوف همین طور است، ﴿بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ﴾[2] رحیم همین طور است؛ اگر لفظی مشترک بود ولو معنوی از راه مصداق مشخص می‌شود.
به هر تقدیر این ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ ضمیر به چه کسی برمی‌گردد نیازی به تبیین دارد و چرا اعراض شده است تبیین دارد و آیا این در صورت مذمت است یا نه، بیان دارد و آن کسی که مورد مذمت است چه شخصی است نیاز به بیان دارد. قسمت مهم این بیان‌ها به عهده خود قرآن کریم است برخی از آن نقاط مبهم به وسیله روایات است روایاتی که از اهل بیت (علیهم‌السّلام) رسیده است این است که ضمیر ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ به آن شخص اموی برمی‌گردد و این عتاب درباره آن شخص است؛ اما خطوط کلی این را خود قرآن کریم بیان کرد که وجود مبارک پیغمبر (علیه و علی آله آلاف التحیة و الثناء) برابر سوره مبارکه «قلم» آیه چهارم به خُلق عظیم موصوف شده است و این سوره «قلم» هم قبل از سوره «عبس» نازل شده است صدر آن سوره «قلم» بعد از تسمیه این است ﴿ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ٭ ما اَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ ٭ وَ اِنَّ لَکَ لَاَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ﴾؛ [3] یعنی تو پاداش متصل نامتناهی داری؛ «منّ» یعنی قطع، ممنونه یعنی مقطوعه، ﴿غَیْرَ مَمْنُونٍ﴾؛ یعنی غیر مقطوع، یعنی دائم. ﴿وَ اِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ﴾[4] این جمله، جمله اسمیه است تو بر اخلاق عظیم مستقر هستی؛ این وصف وجود مبارک حضرت است.
اما دستوری که خدای سبحان به مجلس تعلیم و تربیت آن حضرت داده است، در سوره مبارکه «انعام» گذشت؛ در سوره «انعام» آیه 54 این بود: ﴿وَ اِذا جاءَکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ اَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ اَصْلَحَ فَاَنَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ﴾ این در مکه نازل شد دستور داد وقتی عده‌ای آمدند در مسجد در مجلس تو پای منبر تو نشستند اولین کاری که می‌کنی بعد از تحمید و تسمیه ذات اقدس الهی، به اینها سلام می‌کنی. روضه همان کتاب شریف روضة الشهداء است که مبلّغان برابر آن می‌خواندند می‌گفتند روضه‌خوانی، روضه‌خوانی؛ برابر آن می‌خواندند، می‌گفتند فلان مجلس، مجلس روضه‌خوانی است. این کتاب به نام روضة الشهداء است، از روی این کتاب می‌خواندند می‌گفتند که فلان جا روضه‌خوانی است قبلاً رسم بود که واعظ همین که تسمیه ذات اقدس الهی و تحمید را به پایان می‌برد، به مخاطبانش سلام می‌کرد، الآن فقط در نمازهای جمعه و امثال جمعه رسم است که سلام می‌کنند؛ ولی دستور رسمی اسلام این بود که وجود مبارک پیغمبر باید سلام می‌کرد: ﴿وَ اِذا جاءَکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ﴾ اول سلام می‌کرد.
پرسش: این مطلب درباره مؤمنین است.
پاسخ: نه‌ام مکتوم او کافر نبود آنها کافر بودند.
پرسش: آیه ظهور ندارد که حتماً مؤمن باشد.
پاسخ: چرا، آیات از او خیلی تجلیل می‌کند ﴿لَعَلَّهُ یَزَّکَّی﴾ و مانند آن می‌گوید و در آن جلسه رسمی اینها را سلام کرد، رسم جلسه همین بود، برنامه رسمی جلسه این بود که حضرت به همه احترام کند. پس اخلاق پیغمبر قبل از نزول سوره ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی مورد تصدیق خداست که خدا فرمود: ﴿وَ اِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ﴾. دوم اینکه ادب مجلس پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) احترام به واردین بود و سلام به واردین. سوم آن اوصاف خاصه‌ای که خدای سبحان چه در بخش‌های سوره مبارکه «توبه» چه در بخش‌های دیگر از وجود مبارک حضرت یاد کرد. در سوره مبارکه «توبه» آیه 128 این است که ﴿لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ﴾ شما هر وقت در فشار و زحمت باشید بر پیغمبر خیلی سخت می‌گذرد؛ الآن هم وجود مبارک حضرت همین طور است، وجود مبارک ولیّ عصر (سلام‌الله‌علیه) هم همین طور است که اگر مردم در زحمت اقتصادی و غیر اقتصادی باشند بر وجود مبارک پیغمبر خیلی سخت می‌گذرد ﴿عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ﴾، «عَنَت» یعنی سختی. آنچه بر شما سخت است بر پیغمبر گران تمام می‌شود ﴿حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ﴾؛ این ﴿رَؤُفٌ رَحیمٌ﴾ دو اسم از اسمای حسنای خدای سبحان است این دو اسم که از اسمای حسنای خدای سبحان است از اوصاف خدای سبحان است برای مظهر تامش که وجود مبارک حضرت است به کار برده؛ خدا رئوف رحیم است، مظهر او هم رئوف رحیم است منتها یکی «بالاصاله» یکی «بالتّبع»، یکی «بالحقیقة» یکی «بالعرض و المجاز».
در سوره مبارکه «شعراء» به سبک دیگری وظیفه حضرت دستور داده شد که شما وقتی مؤمنین آمدند نسبت به آنها خفض جناح کنید؛ در آیه 215 به بعد سوره مبارکه «شعراء» این است که ﴿وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ﴾. «خفض جناح» در قرآن کریم دو بار تکرار شده: یکی درباره فرزندان نسبت به پدر و مادر است، یکی درباره پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نسبت به مؤمنین است؛ منتها یکی خفض جناح ترحّم است یکی خفض جناح احترام. خفض جناح ترحّم مخصوص پیغمبر نسبت به مؤمنین است که نسبت به مؤمنین ﴿وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ﴾؛ یعنی حالا که تو که پَر درآوردی می‌توانی به ﴿دَنَا فَتَدَلَّی﴾[5] برسی معراج کنی خفض جناح کن، مؤمنین زیر بال خود بگیر، «لعدة اغراضٍ»؛ اول اینها پَر در بیاورند، دوم اینکه پرواز کردن را یاد بگیرند، سوم اینکه به کدام سمت پرواز کنند هم یادشان بده. این سه تا کار را به این مؤمنین یاد بده؛ مثل کبوتری که فرزندانش را با این سه کار تعلیم می‌دهد: این فرزندان را در زیر پَر می‌گیرد تا آنها پَر در بیاورند اولاً، پرواز کردن را یاد بگیرند ثانیاً، کجاها بروند و کدام طرف حرکت کنند و پَر بکشند ثالثاً. ﴿وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ﴾ این سه وظیفه رسمی حضرت بود؛ منتها این خفض جناح ترحّم است ما می‌گوییم فلان شخص خفض جناح دارد یعنی متواضع است. ولی خفض جناحی که فرزند نسبت به پدر و مادر دارد این است که ﴿اِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ اَحَدُهُما اَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ.... . ٭ وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾ درباره پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) «ذُلّ» نیست چون احترام غیر از مذلّت است؛ ولی نسبت فرزند با پدر و مادر گفت ذلیلانه و ذلولانه و نرم‌رفتاری و ترحّمی، این پدر پیر و مادر پیر را پذیرایی کن ﴿اِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ اَحَدُهُما اَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریماً ٭ وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾، نه «وَ اخْفِضْ لَهُما الجَناحَ» آن احترام است این ترحّم اینجا می‌شود خفض جناح.
ولی «علیای حال» وظیفه رسمی حضرت این بود سیره رسمی حضرت همان خفض جناح ﴿لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ﴾ بود ﴿بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ﴾ بود ﴿عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ﴾ بود اینها اوصاف پیغمبر است نسبت به مؤمنین. حالا مؤمنی که نابیناست آمده احکام الهی را بهتر و برتر یاد بگیرد و ذات اقدس الهی هم این مورد را تصدیق کرده که این آمده برای اهداف برتر و مورد هم موردی نیست که توجیه‌پذیر باشد این معلوم می‌شود که یقیناً ضمیر به پیغمبر برنمی‌گردد؛ چرا؟ برای اینکه بعضی از مفسران توجیه کردند گفتند جلسه رسمی است صنادید قریش جمع شدند اتمام حجت بشود آنها اگر اسلام می‌آوردند وضع حجاز روبراه نبود جنگ داخلی نبود، خیلی مسئله مهم بود اسلام آوردن آنها اهمیت داشت، وسط دعوت پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نسبت به اینها، او آمده حالا گفته که «علّمنی» اینجا جای آن آمدن نبود!
اگر همین مقدار بود خدا عتاب نمی‌کرد، از عتاب پیغمبر معلوم می‌شود که زمینه زمینه‌ای نبود که شخص را بتواند براند زمینه زمینه‌ای نبود که با حالتی عبوس او را از صحنه بیرون کنند با اعراض از صحنه بیرون کنند می‌توانست بگوید تشریف داشته باشید تا نوبت شما بشود این چیز محمود و ممدوحی است؛ اما از این آیات ده‌گانه پیداست که کار، کار بدی بود و مورد اعتراض بود؛ لذا روایاتی که از اهل بیت (علیهم‌السّلام) رسیده است این بود که آن شخص اموی اعراض کرد، آن شخص اموی عبوس کرد؛ گرچه این ابن‌ام مکتوم نابیناست عبوس را نمی‌بیند روبرگرداندن را نمی‌بیند، فقط حرف را می‌شنود، اما خدا که می‌بیند فرمود چرا این کار را کردی؟ معلوم می‌شود طبق روایاتی که از ائمه (علیهم‌السّلام) رسیده است این ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ به پیغمبر برنمی‌گردد. آن‌گاه متکلم خداست شنونده هم وجود مبارک حضرت است خدا به پیغمبر می‌فرماید ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ آن وقت بقیه را خطاب می‌کند چون خطاب به پیغمبر است از باب «اِیَّاکِ اَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَة»[6] تو چه می‌دانی که این چه شخصی است؟ طهارت دارد می‌تواند اهل تزکیه باشد و مانند آن.
بنابراین گرچه برخی‌ها خواستند توجیه بکنند، توجیه کردن در جایی است که با عتاب الهی همراه نباشد، از عتاب الهی معلوم می‌شود که کار، کار خوبی نبود. یک وقت است که ابن عاشور و امثال ابن عاشور در صدد این هستند که توجیه کنند یا عده‌ای از مفسران دیگر که جای این شخص نابینا نبود اینها سران حجاز بودند آمدند با حضرت دارند گفتگو می‌کنند اتمام حجت می‌کنند اگر اینها اسلام را قبول می‌کردند حجاز آن جنگ‌ها را نمی‌دید جلسه خیلی مهم بود در جلسه خیلی مهم که کسی بدون وقت قبلی نباید بیاید؛ بسیار خوب، اگر صحنه این بود جا برای توبیخ نبود جا برای عتاب نبود معلوم می‌شود که صحنه این طور نبود. صحنه طوری بود که می‌شد به جناب ابن مکتوم بگوید که تشریف داشته باشید تا نوبت شما بشود همین! اما از اینکه عبوس بکنند حالا ولو او نمی‌دید دیگران که می‌دیدند رنجی بود برای او زحمتی بود برای او.
بنابراین از مجموع برمی‌آید که این ﴿وَ اَنزَلْنَا اِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ﴾ وجود مبارک پیغمبر و این سیزده نفر، یک نورند «کُلُّهُم نورٌ واحِد»[7] («یَا مُحَمَّدُ اِنِّی خَلَقْتُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْاَئِمَّةَ مِنْ نُورٍ وَاحِد...» .) هر حقیقتی که از وجود مبارک ائمه برسد از همان حضرت می‌رسد. اینها بیان کردند که ضمیر ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ آن اموی است در بعضی از روایات دارد که سومی است در بعضی از روایات دارد که رجل اموی است؛ چون ظاهر این ده آیه عتاب است و وجود مبارک حضرت منزّه از عتاب است؛ پس معلوم می‌شود مرجع ضمیر او نیست. اگر قرآن کریم پیغمبر را به این صورت معرفی کرد که در حدّ یک فرشته است او این است. ببینید رئوف و رحیم را خدا حتی درباره فرشته‌ها هم به کار نبرده است. رئوف و رحیم دو اسم از اسمای حسنا و دو وصف از صفات علیای ذات اقدس الهی است. در ادعیه خدا را می‌خوانیم که «یَا رَؤُوفُ یَا رَحِیمُ»[8] اگر رئوف و رحیم از اوصاف برجسته خداست و اگر ذات اقدس الهی این دو تا وصف را که وصف فعلی است برای وجود مبارک پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قائل است چه در سوره مکی چه در سوره مدنی پیغمبر را به این عظمت می‌ستاید نمی‌شود گفت که ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾.
کسانی که با زحمت طهارت اخلاقی را پیدا می‌کنند، بله آنها ممکن است که با یک رنج و با کوششی تحمل بکنند؛ اما اگر کسی به این مقام والا رسید اخلاق حسنه از او به سهولت صادر می‌شود به آسانی صادر می‌شود؛ چون این طور است نه رنجی برای آن حضرت بود که بگوید باشید تا نوبت شما برسد اصلاً این کارها را آن وقت می‌کردند در خود ائمه (علیهم‌السّلام) این نوبت را می‌گفتند رعایت بکنید در بعضی از دستورات ائمه هم آمده؛ کسی چند تا سؤال داشت همین طور آمد سؤال بکند حضرت فرمود صبر کنید نوبت شما بشود بعد. اینها در دستورات ما هم هست؛ گاهی هم به اینها سؤال می‌کردند که شما الآن وضعی که دارید این لباسی که شما پوشیدید لباس علی بن ابیطالب نیست، فرمود بله من هم می‌دانم، اما آن حضرت در آن زمان بود که کسی وضع مالی‌اش هیچ روبراه نبود، اما الآن وضع مالی خیلی‌ها خوب است، ما اگر یک لباس مندرس به تن بکنیم و کفش خودمان را خودمان دوخت و دوز بکنیم این مشکل دارد، بد می‌گویند؛ آن وقت یک وضع دیگر بود الآن یک وضع دیگری است این سؤالات را می‌کردند اینها هم به خوبی جواب می‌دادند که بله اگر ما آن عصر زندگی می‌کردیم عصر حضرت امیر و عصر رسول ( (سلام‌الله‌علیها) ا) یکی بود. اولاً مثل خود حضرت امیر دومی نخواهد آمد؛ یعنی گرچه وجود مبارک پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آن کمالات را داشت، ولی چه طور شد چه مصلحت بود چه دستوری بود فقط از زمان مطهر حضرت امیر این حرف‌ها شنیده شد که فرمود «سَلُونِی قَبْلَ اَنْ تَفْقِدُونِی فَلَاَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ اَعْلَمُ مِنِّی بِطُرُقِ الْاَرْض»[9] خیلی این حرف بلند است، هیچ کس از خلیل الهی، از ذبیح الهی، از کلیم الهی، از مسیح الهی، از روح الهی، از هیچ کس نقل نشد که بگویند هر چه می‌خواهید از عرش تا فرش بپرسید من بلد هستم؛ «سَلُونِی قَبْلَ اَنْ تَفْقِدُونِی» چه عظمتی است. حالا این خود وجود مبارک پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این را نفرمود بعضی از امور است که باید علی بگوید همین! آن کارها هم همین طور بود خسف نعل می‌کرد.
پرسش: ...
پاسخ: بله ﴿لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾[10] و اینها چون نور واحدند به دستور آن حضرت و به اجازه آن حضرت دارند این حرف را می‌زنند؛ اگر این دو تا نور بود بله، اما به هر حال کار تقسیم شده است هیچ پیغمبری نیامد بگوید از عرش تا فرش هر چه می‌خواهید من بلد هستم چه عظمتی است خدا می‌داند! چه علمی است خدا می‌داند! فرمود من اخبار آسمان‌ها و آسمانی را بهتر از اخبار زمینی می‌دانم «فَلَاَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ اَعْلَمُ مِنِّی بِطُرُقِ الْاَرْض». حالا او خسف نعل می‌کرد کفشش را خودش دوخت و دوز می‌کرد؛ امام ششم فرمود بله ما هم اگر آن وقت بودیم همین کار را می‌کردیم نباید شما توقع داشته باشید آن عصر فقر و عصر جنگ و عصر تحریم بود، اینها مشکلات فراوانی داشتند ما هم اگر بودیم همین کار را می‌کردیم. الآن اگر می‌بینید من یک لباس ظاهری دارم حضرت گاهی به دیگری می‌گفت حالا تو که آمدی مرا نصیحت بکنی آن لباس نرم را زیر پوشیدی این لباس زبر را در بیاور ببینیم چه می‌گویی! حالا داری ما را نصیحت می‌کنی؟ به دیگری فرمود اگر ما هم عصر پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بودیم همین کار را می‌کردیم شما نباید توقع داشته باشید که جمیع اعصار یکی باشد، ما باید حرام خدا را حرام بدانیم.
غرض این است که خطوط کلی مسئله را قرآن حل کرد ما هیچ ابهامی نداریم که مرجع ضمیر نمی‌تواند پیغمبر باشد برای اینکه اخلاق او آداب او رفتار او کردار او گفتار او را چه در سوره «انعام»، چه در سوره «توبه»، چه در سوره «شعراء»، چه در سوره ﴿ن و القلم﴾ که بعضی مکی‌اند بعضی مدنی یا همه‌شان مکی‌اند فرمود تو این هستی. حالا وقتی او رئوف رحیم است خفض جناح دارد ﴿وَ اِذا جاءَکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ﴾[11] می‌توانست به ابن مکتوم بگوید شما تشریف داشته باشید تا نوبت شما بشود. بعضی‌ها که خواستند ضمیر ﴿عَبَسَ﴾ را به حضرت برگردانند، بعد توجیه کنند که این بزرگان قریش آمدند مشکل را حل کنند، بسیار خب، اگر این درست باشد آنهایی که فرمود: ﴿﴿سَواءٌ عَلَیْهِمْ اَ اَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ﴾﴾[12] [13] اینها اهل ایمان نبودند چه اینکه ایمان هم نیاوردند. عباس عموی پیغمبر در همین صحنه بود تا آخرین لحظه ایمان نیاورد، بعد از فتح مکه ایمان آورد بعد از فتح مکه وقتی وجود مبارک حضرت امیر گفتند که چطور شما سقیفه را امضا کردی؟ این در کتاب شریف تمام نهج البلاغة هست؛ ای کاش سید رضی (رضوان الله تعالی علیه) این جمله را در نهج البلاغه می‌آورد فرمود من کسی نیستم سقیفه را امضا بکنم دست مرا بستند بردند من امضا کردم. اگر عموی من حمزه و برادرم جعفر بودند من که سقیفه را امضا نمی‌کردم.[14] («لَوْ کَانَ لِی بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَمِّی حَمْزَةُ وَ اَخِی جَعْفَرٌ لَمْ اُبَایِعْ کَرْها».) یک عمو مانده بود برای من عباس که در آخرین بار رباخوار مکه بود و در زمان فتح مکه مسلمان شد و پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: اولین ربایی که من زیر پای خودم می‌گذارم و آن امضاها و خطوط و اسناد را زیر پا می‌گذارم «رباً عمّی العباس» است، او که به درد ما نمی‌خورد؛ یکی هم برادرم عقیل بود که همیشه به دنبال مال می‌گشت که اخیراً هم به دنبال دیگران رفته است.[15] [16] (کلُّ دمٍ کانَ فی الجاهلیةِ موضوعٌ تحتَ قدمیّ... و کلُّ رباً کانَ فی الجاهلیةِ موضوعٌ تحتَ قدمی و اوّل رباً اضعهُ ربا العبّاس بن عبدالمطلب.) من اگر عمویم حمزه بود برادرم جعفر بود من که سقیفه را امضا نمی‌کردم. اینها هم دیدند که من کسی ندارم دست مرا بستند و رفتند سقیفه را امضا کردم.
این از کلمات نورانی آن حضرت است که متاسفانه در این نهج البلاغه نیست بر همه ما یعنی بر همه ما طلبه‌ها لازم است که این کتاب شریف تمام نهج البلاغة را در کنار قرآن داشته باشیم ما به حضرت امیر بسته‌ایم باید حرف‌هایش را بدانیم بسیاری از حرف‌های حضرت در دست ما نیست.
غرض این است که اینها مشخص کردند که پیغمبر چه کسی بود اوضاعش چگونه بود رفتارش چه بود کردارش چه بود این را آدم یقین پیدا می‌کند که ضمیر ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ به پیغمبر برنمی‌گردد. بله اگر عتابی در کار نبود ممکن بود توجیه بعضی‌ها که حالا اینها سران قریش‌اند آمدند، اگر اینها اسلام می‌آوردند وضع حجاز بهتر می‌شد، بله این ممکن بود که انسان بگوید ﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی﴾ حضرت نگران بود به اینها گفت الآن موقع آمدن شما نبود شما حالا پس بنشینید نوبت بگیرید وقتی می‌بینید ما داریم حرف می‌زنیم نوبت دیگران است شما چه اصراری دارید الآن که ما اینها را طرد کنیم با شما بنشینیم؟ این بله کار معقولی بود؛ اما از عتاب خداوند پیداست که کار به این صورت‌ها نبود.
در برابر در سوره مبارکه «شعراء» این است که فرمود: ﴿َ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ ٭ فَاِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ اِنِّی بَری‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ﴾؛[17] پس چه در سوره «شعراء» چه در سوره «توبه»، چه در سوره «انعام» چه در سوره «ن و القلم» و مانند آن حضرت به خفض جناح و رئوف رحیم و به خُلق عظیم اینها وصف شده است. کسانی که خُلق عظیم دارند ملکه است برای او و هیچ چیزی نمی‌تواند آنها را به هم بزند یعنی مثلاً عصبانی بکند غضبناک بکند نه، این طور نبود.
﴿عَبَسَ وَ تَوَلَّی ٭ اَنْ جاءَهُ الْاَعْمی ﴾؛ حالا چون گفتگو بین خدا و پیغمبر است فرمود او ﴿عَبَسَ﴾ این معلوم می‌شود که او روبرگرداند حالا چون روایت هم هست که «اِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ جَمِیعُهُ عَلَی مَعْنَی اِیَّاکِ اَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَةِ»؛[18] حالا به حضرت خطاب بکند که تو چه می‌دانی او شایسته است یا نه؟ تو چه می‌دانی او برای طهارت آمده یا نه؟ چه می‌دانی که او مقامی دارد یا نه؟ ﴿وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی﴾ آن شخص اعمی ﴿اَوْ یَذَّکَّرُ﴾ یا اهل طهارت باشد خودش یا با تذکره شما متذکر بشود روبراه بیاید ﴿اَمَّا مَنِ اسْتَغْنی﴾ آنکه وضع مالی‌اش خوب است که ﴿اِنَّ الْاِنْسانَ لَیَطْغی ٭ اَن رَآهُ اسْتَغْنَی﴾،[19] ﴿فَاَنْتَ لَهُ تَصَدَّی﴾ تو متصدی او هستی با او گفتگو می‌کنی با او جلسه داری وقت را برای او صرف می‌کنی ﴿وَ ما عَلَیْکَ اَلاَّ یَزَّکَّی﴾؛ حالا اگر این شخص تذکره پیدا نکرد دامنگیر تو نمی‌شود، یا دیگری اگر مزکی نشود تو باید بیان کنی هدایت کنی حالا چه قبول چه نکول، این عیبی ندارد وَ اَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی ٭ وَ هُوَ یَخْشی ٭ فَاَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی عاقبت کار هم این است که این مجلس هم شما می‌دانید بی‌اثر بود هیچ کدام از اینها روبراه نشدند که حالا اسلام بیاورند و مشکل حجاز حل بشود مشکل مکه حل بشود همه اینها آمدند تا بگویند که ما رفتیم دیدیم که خبری نبود اصلاً بعضی‌ها توطئه‌شان این بود که صبح بروند ایمان بیاورند عصری برگردند کافر بشوند بگویند ما رفتیم خبری نبود صبح ایمان بیاورد ﴿وَ اکْفُرُوا آخِرَه﴾[20] این در بعضی از آیات هست آخر روز که شد در بیایید بگویید ما رفتیم خبری نبود این توطئه آنها بود از اینها هم کار خیری مشهود نمی‌شد و آن حضرت هم که عالم بود به این حرف‌ها فقط برای اتمام حجت جمع اینها را پذیرفت در اَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْاَقْرَبینَ، در همان اَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْاَقْرَبینَ هم آمده وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ که آن غیر از سوره «شعراء» است در همان اوایل بعثت که فرمود اول کسی که دعوت مرا بپذیرد او خلیفه من است که وجود مبارک حضرت امیر در همان سن پذیرفت این اَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْاَقْرَبینَ از همان وقتی که نازل شد مقام حضرت امیر مشخص شد اینها هم کسانی بودند که تمام زحمت‌ها را می‌کشیدند آن پذیرایی‌ها را می‌کشیدند بعد کافراً در می‌آمدند برای اینها که وجود مبارک حضرت آن طور وقت صرف بکند که مؤمنی را طرد کند که نبود وَ اَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی که آن نابینا بود وَ هُوَ یَخْشی ٭ فَاَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی از او اعراض می‌کنی صرف نظر می‌کنی این کار، کار تو نیست کَلاَّ اِنَّها تَذْکِرَةٌ ٭ فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ ٭ فی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ ٭ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ ٭ بِاَیْدی سَفَرَةٍ ٭ کِرامٍ بَرَرَةٍ می‌فرماید این حرف‌ها از راه طیب و طاهر آمده مبداش طیب و طاهر است وحی است، پایانش که قلب مطهر توست طیب و طاهر است این مسیر و کانال طیب و طاهر است این را سفرای ما دست به دست گرداندند تا به دست تو رسید اینها سفیر ما هستند فرستاده ما هستند این وحی به دست اینها رسیده است از دست اینها عبور کرده است بِاَیْدی سَفَرَةٍ این «سفرة» جمع سافر است بِاَیْدی سَفَرَةٍ این «سفرة» چه کسانی هستند؟ کِرامٍ بَرَرَةٍ خدای سبحان ملائکه را به کرام وصف کرده است در سوره مبارکه «انبیاء» فرمود: بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ ٭ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمْرِهِ یَعْمَلُونَ اینها بندگان کریم‌اند قبل از فرمان ذات اقدس الهی کاری نمی‌کنند قبل از قول خدای سبحان حرفی نمی‌زنند لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمْرِهِ یَعْمَلُونَ که همین بیاناتی که خدا در سوره «انبیاء» برای فرستاده‌ها و سفرای الهی و ملائکه ذکر می‌کند وجود مبارک حضرت‌هادی (سلام‌الله‌علیه) در زیارت جامعه برای اهل بیت ذکر می‌کند شما در زیارت جامعه وقتی موفق هستید می‌خوانید می‌بینید این جمله‌های سوره «انبیاء» در زیارت جامعه در وصف ائمه آمده است ائمه ما کسانی‌اند بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ ٭ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمْرِهِ یَعْمَلُونَ اینها هستند. این وجود مبارک حضرت‌هادی است برای همه ذکر می‌کند یعنی انسان وقتی حرم مشرف شد در زیارت این ذوات مقدس می‌گوید این هستید همان چیزی که خدا در سوره مبارکه «انبیاء» برای ملائکه ذکر می‌کند وجود مبارک حضرت‌هادی در زیارت جامعه برای ائمه ذکر می‌کند.
اینها می‌فرمایند آن که عبوس کرد پیغمبر نبود. حالا این کرام بررة که وصف فرشته‌هاست از این کانال عبور کرده است یک وقت است که مبدا طاهر است منتها طاهر است ولی از مسیر ناپاک عبور می‌کند این اثر ندارد. ببینید وجود مبارک پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود این فضای دهن را پاک کنید نه دندان را آن یک ثواب دیگری دارد اگر کسی طهارت را رعایت کند دندان را مسواک کند «قربة الی الله» ثواب دارد اما مسئله «طهروا اثنانکم» غیر از «طَهِّرُوا اَفْوَاهَکُمْ»[21] است. آن روایتی که دارد دندان را مسواک کنید ثوابش دیگر است اما این روایت این است که «طَهِّرُوا اَفْوَاهَکُمْ» چرا؟ برای اینکه شما بر فرض آدم خوبی باشید قلب شما پاک است و پر از ایمان است ولی از این قلب که بیرون آمد در فضای دهن این باید طیب و طاهر باشد چرا؟ «طَهِّرُوا اَفْوَاهَکُمْ فَاِنَّهَا طُرُقُ الْقُرْآن» این سوره مبارکه «الرحمن» یا سوره مبارکه «یس» یا سوره مبارکه «فاتحة الکتاب» را که در نماز می‌خوانید قرآن باید از این دهن بگذرد اگر ـ خدای ناکرده ـ این دهن غذای بد خورده باشد یا حرف بد زده باشد این زبان بدکاری کرده این دهن کار بدی کرده این آیه آلوده می‌شود فرمود: «طَهِّرُوا اَفْوَاهَکُمْ» اینکه حرف بعضی‌ها اثر ندارد برای چیست؟ الآن شما بهترین آب چشمه را از یک لوله آلوده بخواهید عبور کنید اثر ندارد فرمود دهن را پاک کنید «فَاِنَّهَا طُرُقُ الْقُرْآن» با خدا می‌خواهید حرف بزنید باید این حرف‌هایتان طیب و طاهر باشد مردم را بخواهید نصیحت کنید باید طیب و طاهر باشد بسیار خوب در قلبتان طاهر است بله قلب شما طاهر است مسلمان هستید مؤمن هستید و شیعه هستید ولی این نصیحتی که می‌کنید این حدیثی که می‌خوانید این آیه‌ای که می‌خوانید از این دهن می‌گذرد حرف را که دندان نمی‌گوید حرف را زبان می‌گوید آن مسواک کردن مال دندان است این زبان را این فضای کام را این دهن را فرمود پاک بکن تا از دهن پاک حرف خوب در می‌آید بله! وگرنه شما بهترین آیه را بهترین روایت را از قلب پاکتان مسلمان هستید مؤمن هستید بله درست است اما وقتی از این دهن ناپاک در می‌آید اثرش کم است حضرت فرمود «طَهِّرُوا اَفْوَاهَکُمْ فَاِنَّهَا طُرُقُ الْقُرْآن».
[1] نحل/سوره16، آیه44.
[2] توبه/سوره9، آیه128.
[3] قلم/سوره68، آیه1-3.
[4] قلم/سوره68، آیه4.
[5] نجم/سوره53، آیه8.
[6] عوالی اللئالی، ابن أبی جمهور، ج4، ص115.
[7] الغیبة (للنعمانی)، ص93.
[8] الإقبال بالأعمال الحسنة - ط الحدیثة، السید بن طاووس، ج3، ص206.
[9] نهج البلاغة، الدشتی، محمد، ج1، ص189.
[10] احزاب/سوره33، آیه21.
[11] انعام/سوره6، آیه54.
[12] بقره/سوره2، آیه6.
[13] یس/سوره36، آیه10.
[14] تمام نهج البلاغة، ص881.
[15] بحار الأنوار - ط دارالاحیاء التراث، العلامة المجلسی، ج37، ص113.
[16] تفسیر القمی، القمی، علی بن ابراهیم، ج1، ص171.
[17] شعراء/سوره26، آیه215 -216.
[18] عوالی اللئالی، ابن أبی جمهور، ج4، ص115.
[19] علق/سوره96، آیه6 -7.
[20] آل عمران/سوره3، آیه72.
[21] مستدرک الوسائل، المحدّث النوری، ج1، ص368.
تاکنون نظری ثبت نشده است